رسول سعیدی زاده

یادداشت مفصل نگاهی به بازارها و مشاغل رشت از عصر صفویه تا پایان دوره پهلوی که در آن به توصیف

بازارها و مشاغل و همچنین بازارچه ها (راسته ها)ی رشت پرداخته می شود، بخشی از کتاب بزرگ خاطرات این

جانب به نام دفتر ایام است که به زودی منتشر خواهد شد.

با اعلام رشت به عنوان مرکز استان گیلان در سال 1004ق. به دستور شاه عباس صفوی، مشاغل جدید در این شهر رونق یافته و کم کم راسته ها و بازارهای جدید پدیدار گردید. رشت دارای دو بازار بود که یکی باربندان یا باربند محله، و دومی ساروق بندان، نام داشت. باربندان در نقشه امروزی از حوالی پل عراق، در حد فاصل دبیرستان شاه پور (شهید دکتر بهشتی) تا نزدیکی رودخانه صیقلان رودبار و از سویی دیگر تا حدود محله ساغری سازان امتداد داشت، بازار مزبور که به بازار ساغری سازان نیز شهرت داشت و امروزه به صورت یک بازارچه در آمده، برطبق شواهد موجود، از بازارهای اولیه شهر رشت در عهد صفویه بوده است.

بازار دوم ساروق بندان که در مرکز شهر واقع بود، در حد فاصل خیابان سعدی کنونی تا میدان صیقلان قرار داشت و مرکز معامله کالاهایی بود که بین ایران و روسیه مبادله می گردید. بازار مزبور مرکز داد و ستد، و محل مبادلات امتعه ای بود که به صورت بُقچه های ابریشم یا کالاهای دیگر، به ساروق (پارچه بسته بندی) زده می شد و آماده صدور به دیگر نواحی می گردید.

رشت در زمان شاه عباس و اوایل قرن هفده میلادی، از رونق خاصی برخوردار شد. چون از یک طرف بازار، مرکزی معامله ابریشم و چای و برنج گیلان بود و از طرف دیگر، بارانداز صادرات و واردات کشور شمرده می شد و به همین دلیل بسیاری از تاجران ایران در رشت تجارت خانه باز می کردند و در همین شهر مقیم می شدند و حتی در آن جا تشکیل خانواده می دادند.

این تاجران معمولاً از تبریز و یزد و همدان و بهبهان کاشان بودند، که هنوز هم بازماندگان شان در رشت زندگی می کنند. خانواده کسراییان (از کاشان) خشکبارچی(از همدان) تربیت و کتابچی و بلور چی (از تبریز) و کشاورز (از یزد) از جمله خانواده هایی بوده اند که هنوز نوادگان شان در رشت ساکن هستند؛ البته اقوام هایی از ارمنیان، یهودیان، و حتی یونانیان نیز در رشت بوده اند که بازماندگان آنان هنوز در این شهر زندگی می کنند.

مشاغل رشت در سده گذشته به ویژه در صد سال اخیر، را به دو دسته ثابت و سیار می توان تقسیم کرد. عطاری، خراطی (صنایع دستی چوبی)، مسگری، چلنگری، عکاسی، چراغ سازی یا تعمیر انواع چراغ های روشنایی و خوراک پزی، لحاف دوزی که از رونق خاص خود برخوردار بود، نفتی یا نفت فروشی که در هر محله ای یک شعبه داشت، حصیربافی، درودگری و دلاکی از جمله مشاغل ثابتی بودند که صاحبان حِرَف، برای خود مغازه و یا مکان خاصی داشته اند.

در کنار این مشاغل، شغل های سیاری هم وجود داشت که صاحبان شان اغلب دارای مکان ثابتی نبودند و بیشتر به دوره گردی یا به اصطلاح محلی بازارمج شناخته می شدند. قلعه گری یا قلع کردن ظروف مسی، فروش مرغ و خروس و اردک و غاز و تخم آنان (مرغانه، اردکی و ...)، به وسیله زنبیل و جانجو، ارابه چی (حمل بار با ارابه) که به دو صورت با اسب و بدون اسب انجام می شد، حمالی به وسیله پالان های ویژه حمل بار، جارو فروشی، کبابی که با گوشت گاو و یا گوشت ماهی بود، شیرینی فروشی، ماهی گیری در رودخانه ها و تالاب های شهر و حومه، از جمله مشاغل سیار بوده است.

بازارچه ها (راسته ها)

 محلات گاهی به علت دوری از بازار اصلی، راسته بازاری برای رفع نیازهای اولیه خود تشکیل می دادند که از جمله آن ها باید از راسته ساغری سازان، پیرسرا، چله خانه و باقرآباد نام برد. با این همه هر محله خود مرکز محله ای داشت، که حتی الامکان نحوه دسترسی ما یحتاج عمومی را برای همه اهالی فراهم می آوردند.

بازارچه یا راسته از گروهی مغازه که افراد هم صنف را در کنار هم قرار می دهد، تشکیل می‌گردید که به ندرت در میان آنها از صنف دیگری دیده می‌شد. راسته های معروف بازار و همچنین شهر رشت عبارت بودند از: کتاب فروشان، زرگران، مسگران، حلبی سازان، میخ فروشان، بلورفروشان، سماور سازان، بزازان، آهنگران، چوب فروشان، یراق فروشان، خزازها، عطاران، گونی فروشان، ساعت سازان، حصیرفروشان، مال فروشان (سمسارها) در گذر خواهرامام (خارمام)، و خراط ها در محله پیرسرا که هنوز تا به امروز محل عرضه صنایع دستی است. هم چنین از اصناف جدیدی که برای خود راسته تشکیل داده بودند، می‌توان به ماهی فروشان، پلاستیک فروشان و کلی فروشان اشاره کرد.

در اینجا به توصیف دو راسته معروف بازار و گذر محله خواهرامام، به نام های راسته مسگران و راسته حصیرفروشان پرداخته می شود؛ با این تذکر که این راسته ها تا حدود سال 1360 خورشیدی به حیات خود ادامه داده بودند.

راسته مسگران

پنجاه متر بالاتر از کلانتری یک تا نبش تقاطعی که از سمت راست به مسجد گلشن بازار و از سمت چپ به سوی مسجد صفی می‌روند، بازارچه ای به نام راسته مسگران قرار داشت. در این بازارچه تنها صنف مسگر مغازه داشتند. از طلوع آفتاب تا غروب آن، انواع مصنوعات از مسی ساخته و پرداخته می‌شد. آتشدان زغال سنگ همراه با سروصدای ناشی از برخورد چکش با فلز مس از ویژگی این راسته بود. کار مداوم با آتش و آلودگی صوتی، موجب تغییر چهره و ضعف شنوایی بسیاری از کارگران این راسته ‌شده بود.

دیگ های کوچک و بزرگ، سماپلان (آبکش)، خکاره (ماهی تابه)، کف گیر، ملاقه، آفتابه، لکن، پارچ، قابدان (سطل آب کشی)، شانه (وسیله ای برای ریختن رشته و خشکار) و غیر آنها از جمله مصنوعات این بازارچه بود. با فراوانی ظروف رویی (روی)، از در آمد صاحبان شغل مسگری کاسته شد؛ و سرانجام این مشکل با شیوع مصنوعات ارزان قیمت پلاستیکی به اوج خویش رسید؛  و چون دیگر رغبتی به ظروف مسی نشان داده نمی شد، با تنگ شدن عرصه بر جماعت مسگر، آنان دیگر دست به چکش نبردند. امروزه کمتر اثری از این صنف در راسته مسگران دیده می شود.

راسته حصیرفروشان

حصیربافی از جمله صنایع دستی بومی و اصیل استان گیلان است. ماده اولیه و اصلی این صنعت از گیاهی به نام لی یا گالی است که به خودی خود در کنار آبگیرها و مرداب های سطح استان می روید و به راحتی نیز قابل تهیه می باشد. گاهی نیز پس از خشک کردن الیاف لی، آن را رنگ آمیزی می کنند. البته الیاف لی نیز به سه دسته تقسیم می شوند: الیاف ریز جهت تهیه ریسه و اتصال نوارها به یکدیگر؛ الیاف متوسط جهت بافت نوار اولیه و تهیه انواع تولیدات؛ و الیاف درشت برای تهیه بافته‌های که از ارزش و ظرافت کمتری در بافت برخوردار است.

تا قبل از دهه پنجاه شمسی مردم گیلان و به ویژه اهالی رشت برای کف اطاق ها و ایوان های خویش از حصیر استفاده می کردند. با ورود کالایی ساخته شده از مواد شیمیایی به نام موکت، این وسیله طبیعی به کنار گذاشته شده و سرانجام صنعت حصیربافی منسوخ گردید.

راسته حصیرفروشان در گذر خواهرامام قرار داشت. ابتدای آن از درب بزرگ شمالی بقعه خواهرامام شروع و انتهای آن به گرمابه قدیمی احتشام می رسید. اگرچه در بعضی از نقاط رشت، از جمله محله پیرسرا، تعدادی مغازه حصیربافی وجود داشت؛ ولی گذر خواهرامام از مهم ترین مراکز حصیربافی رشت بود. در گذشته، ده ها مغازه حصیربافی در همین راسته نه چندان طولانی وجود داشت. از قدیمی های صنف حصیربافی گذر خواهر امام می توان به مش کاس آقا، علی جان (رومنا) و هادی آقا (کبلایی هادی) اشاره کرد.