مهری شیرمحمدی

 در نگاه اول همه پنجره های ارسی ها شبیه هم هستند، اما دقیق که می شوی، هیچ ارسی شبیه هم نیست. دقت که می کنی، انگار رنگ شیشه ها و نحوه باز و بسته شدنشان شبیه هم هستند. پنجره های ارسی بر خلاف پنجره های امروزی از پایین به بالا باز می شود و گره هایی در چارچوب ریل بازشو دارد که تا هر اندازه که بخواهی پنجره باز می شود.

در بازدید از خانه های تاریخی گیلان و به‌ویژه رشت، طی چند سال اخیر شاهد بودم که ارسی هیچ خانه ای شبیه دیگری نیست. زیبایی گره های چینی و شیشه های رنگی هر بیننده ای را به تحسین وا می دارد. زیبایی پنجره های ارسی در معماری خانه های گیلان حتی جهانگردان را هم مجذوب می کرد. «ویلیام ریچارد هولمز» انگلیسی، وقتی تنها ۲۲سال سن داشت، در سال ۱۸۴۴ میلادی به عنوان مامور کنسولگری ارزروم از سواحل دریای کاسپین دیدن کرد و یک سال بعد مشاهداتش را در سفرنامه اش با عنوان«سفرنامه ساحل خزر» در لندن منتشر نمود.

وی درباره پنجره های ارسی می نویسد:« پنجره ها در ایران عموما از شیشه های رنگی که در رنگ ها و اندازه های مختلف و به شکل قطعات کوچک در کنار هم قرار گرفته اند، ساخته می شوند و نمونه ای زیبابین پدید می آورند. روش ساخت آنها بسیار عجیب است. قاب چوبی از صدها قطعه کوچک مشابه در طرح های مورد نظر ساخته می شود که پیش از نصب شیشه در جای خود ثابت شده اند. البته این کار بدون بتونه انجام می شود. شاید بتوان گفت پنجره ساز کارش را از ته قالب آغاز می کند؛ یعنی نخست طرح مورد نظر را به صورت قطعات مجزا آماده و سپس آنها را به هم متصل می کند و بعد هر تکه شیشه را در این جدول چوبی( قاب پنجره) در محل مخصوص خود جای می دهد و پس از پایان کار پنجره ای زیبا به وجود می آید. اما از آنجا که گاهی شیشه ها در جای خود کاملا محکم نشده اند، هرگاه بادی می وزد، صدای جیرینگ جیرینگ پیوسته ای ایجاد می شود و هوا نیز از میان درزها عبور می کند. »

افسوس که این پنجره های زیبا یکی پس از دیگری با تخریب تک بناهای تاریخی گیلان نابود می شود. خانه دکتر کاشانی در خیابان تختی رشت، تا همین چندصباح پیش پابرجا بود ولی با تخریب این خانه ارسی زیبای آن در طبقه فوقانی نابود شد. برخی خانه های قدیمی هنوز پابرجا هستند ولی مالکان در مرمت های بعدی ارسی خانه را کنده اند.

خانه درویش در محله ساغریسازان همین سرنوشت را داشت و مهمترین ارسی رو به حیاط را کنده و جایش را پنجره ساده چوبی گذاشته اند. از خانه دیگری در همسایگی مسجد مستوفی رشت دیدن کردم. ارسی خانه را کامل کنده و جایش را پنجره آلومینیومی گذاشته بودند. مالک خانه که بانویی سالخورده بود، می گفت: اینجا خانه پدرشوهرم بود. سرتاسر سالن اصلی رو به جنوب، تماما ارسی داشت. ولی دست‌های من دیگر قدرت بالا و پایین بردن پنجره های سنگین ارسی را ندارد این بود که آنها را کنده و بجایش پنجره های آلومینیومی ریلی گذاشتم.

خانه دیگری در محله زرجوب رفتم که ارسی های زیبایش را با پرده پوشانده بودند. دریغ از اینکه یکی از کارکردهای ارسی در معماری ایرانی، محفوظ ماندن فضای محرمیت از بیرون بود. بانوی خانه اصلا دوست نداشت در خانه قدیمی میراثی زندگی کند و ترجیح می داد در خانه ای مدرن زندگی کند.

خانه دیگری رفتم که بخش کوچکی از عمارت بزرگ اعتمادالسلطنه را در خود حفظ کرده بود. شیشه های رنگی جابجا شکسته بود و بجای شیشه های رنگی زیبا، مقواهای بدقواره ای جایگزین شده بود. مالک بنا می گفت: برخی از اینها به‌خاطر بی مبالادتی خودم شکست. آمدم نردبان بگذارم راه آب را چک کنم، به شیشه های ارسی برخورد کرد و شکست. شیشه هایش هم دیگر پیدا نمی شود.

خرید و فروش ارسی ها، یکی از منابع درآمدی عتیقه خرهای محله ساغریسازان رشت شده است. اگر معدود خانه ای با ارسی هم باقیمانده باشد، پیش از تخریب و یا در مرمت، از جا کنده و فروخته می شود و عجیب آنکه خریداران عمده این ارسی ها از تهران هستند و با اندک بهایی از گیلان خریده و با قیمت بسیار گزافی دوباره آن را به طالبان می فروشند.

تغییرکاربری خانه های تاریخی به اقامتگاه های سنتی و ایجاد کافه و رستوران هایی با نمادهای سنتی، طالبان این ارسی ها هستند. کافه موزه رشت نیز دو ارسی بسیار زیبا ، با قطعات آئینه کاری در بدنه دیوار کافه اش جانمایی کرده که به گفته مالک آن یعنی محمد صادق پورعبدالله از تهران خریداری کرده است. مرمت کار ارسی هم در گیلان پیدا نمی شود، بجز استادکار گره چینی در پایگاه پژوهشی ماسوله و اگر کسی بخواهد ارسی خانه اش را مرمت کند، باید استادکاری از دیگر شهرهای مرکزی نظیر اصفهان و یزد بیاورد.

یک دانش آموخته معماری می گوید: ارسی نوعی در و پنجره چوبی، با حالت بالا و پایین رونده است که علاوه بر کاربرد، کارکرد تزئینی نیز دارد. وجود گره چینی و شیشه های رنگی و بعضا آئینه کاری، بخش های هنری و زیباشناسانه پنجره های ارسی هستند.

«خاطره محجوب» می افزاید: «نور و رنگ» از دیرباز نقش مهمی در معماری ایرانی داشت. ارسی اصطلاحا به در و پنجره هایی گفته می شود که معمولا سرتاسر یک اتاق را می پوشاند و از سقف تا کف یک اتاق را می پوشاند. این پنجره ها از سقف تا کف یکپارچه هستند و باز و بسته شدن آنها به صورت عمودی و از بالا به پایین است.

معاون بازآفرینی سازمان عمران شهرداری رشت با اشاره به سابقه کاربرد ارسی در معماری ایرانی می گوید: به‌نظر می رسد از دوره صفویه شاهد کاربرد ارسی در معماری ایرانی هستیم. البته در استان های مرکزی کاربرد این پنجره های هنری بیشتر است، ولی سابقه کاربرد ارسی در معماری شهری گیلان، به دوره قاجار می رسد. زیرا معماری شهری گیلان برگرفته از معماری روستایی ماست و در معماری روستایی شاهد پنجره ارسی نیستیم. مضاف بر اینکه در معماری شهری نیز تنها مالکان اعیان، ارسی را در خانه های خود بکار می بردند. اما در معماری استان های مرکزی عموم مردم هم ارسی را در معماری خانه های خود بکار می بردند.

محجوب ادامه می دهد: بررسی تک بناهای موجود در گیلان که پنجره های ارسی دارد، نشان می دهد همه خانه های فاخر شهری ارسی نداشتند و عمده آنها مهاجران استان های مرکزی بودند و یا استادکارانی از شهرهایی مثل اصفهان و یزد می آوردند.

وی همچنین می گوید: با بررسی و مشاهده ارسی های باقیمانده در خانه های تاریخی گیلان می بینیم، هیچ خانه ای ارسی مشابه ندارد و حتی خانه هایی که تعدد ارسی دارند، هر دو اتاق ارسی مشابه ندارند. بی ربط هم نیست. شاید متنوع ترین ارسی ها را بتوان در خانه خواجه آوادیس رشت دید. آوادیس از ارامنه اصفهان بود که به رشت مهاجرت کرد. خانه ای که نصرت رحمانی در پیرسرای رشت زندگی می کرد، متعلق به یک تاجر شیرازی بود که در رشت تجارتخانه داشت. نمونه خانه دیگری با تنوع ارسی را در روستای سیگارود از توابع شهر لنگرود دیدم که به گفته وراث، معماران و استادکارانش تماما اصفهانی بودند.