گیلان امروز- معضل مهاجران غیرقانونی در کشورمان همواره با افت و خیز‌هایی همراه بوده است. گاهی توجه عمومی به این موضوع جلب و گاهی نیز این مساله میان اخبار و گرفتاری‌های روزمره گم می‌شود. اما امروز موضوع مهاجران غیرقانونی و عدد بیشمار آنان و خطراتی که به دنبال دارد، بار دیگر در مرکز توجه قرار گرفته و نیازمند سیاست‌گذاری کلان است. ایران کشور مهاجرپذیری نیست و برنامه خاصی برای مهاجران و اتباع غیرقانونی وجود ندارد.

سال ۱۴۰۱ هیئت وزیران مصوبه‌ای مبنی بر اعطای اقامت پنج ساله به کسانی که حداقل ۱۰۰ هزار دلار در ایران سرمایه گذاری کنند را تصویب کرد. با گذشت دو سال از این زمان، اگر آمار اشخاص متقاضی اقامت در ایران مشخص شود، می‌توانیم بگوییم چقدر طرح مذکور موفق بوده است. چرا که در سال ۱۳۹۸ نیز طرح مشابهی با رقم حداقل ۲۵۰ هزار دلار در دولت حسن روحانی تصویب شد، اما به گفته معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منطقه‌ای وزارت کشور در آن زمان، حتی یک نفر هم متقاضی سرمایه‌گذاری و اخذ اقامت ایران نشد.

آن موقع اعلام کردند که رقم بالاست و در دولت سیزدهم به ۱۰۰ هزار دلار یا معادل آن کاهش پیدا کرد. خوب است بدانیم چند نفر با استفاده از این طرح اقامت ایران را گرفتند و به کشور ما «مهاجرت» کردند. چندی پیش هم در دولت سیزدهم بحث اخذ اقامت با ۱۰۰ میلیون تومان مطرح شد که در جنجال‌آفرین شد.

طبق آمار مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال ۱۴۰۰، بیش از ۱۳۰هزار دانشجوی خارجی در ایران تحصیل می‌کردند که ۵۰ هزار نفر آنان مربوط به دانشگاه آزاد، بخشی به جامعه‌المصطفی و دانشگاه‌های دیگر است. رئیس سازمان ملی مهاجرت در سال ۱۴۰۲ آمار ۱۷۰ هزار دانشجو را مطرح کرد. در ۱۴۰۰، ۴۹ هزار صندلی دانشگاهی در مقطع کارشناسی و در ۱۴۰۲ پس از تکمیل ظرفیت، بیش از ۳۰۰ هزار صندلی خالی ماند.

طبق خبری که تسنیم در اردیبهشت امسال به نقل از مقامات ترکیه منتشر کرد، در حال حاضر ۳۵۰ هزار دانشجوی خارجی از ۱۹۸ کشور در دانشگاه‌های این کشور تحصیل می‌کنند. این در حالی است که ایران دانشگاه تراز اول در رشته‌های مختلف، کم ندارد. شعبه‌های دانشگاه‌های معتبر جهان در کشور‌های حاشیه خلیج فارس – از مدرسه پزشکی هاروارد در دوبی تا شعبه قطری دانشگاه جرج تاون – مشغول فعالیت هستند. بنابراین، با توجه به آمار و ارقام و حقایق، می‌توانیم بگوییم ایران مقصد مهمی برای دانشجویان نیز نیست.

مهاجران یا اتباع غیرقانونی؟

ما در ایران با پدیده مهاجرت روبرو نیستیم، با موضوع اتباع غیرقانونی مواجه هستیم. بخش زیادی از مهاجران در جهان حامل ارزش افزوده هستند. کشور‌ها تلاش می‌کنند نخبگان در عرصه‌های مختلف یا نیروی کار خلاق و حرفه‌ای را به خود جلب کنند. برای درک این حقیقت، می‌توانید به مهاجرت استارتاپ‌ها از ایران مراجعه کنید. بر خلاف تصور عمومی، بخش اندکی از مهاجرت‌ها مربوط به پناهجویان است که به دلایل مختلف از جمله جنگ مجبور به ترک کشور خود می‌شوند.

با توجه به شرایط ایران و همچنین وضعیت نامطلوب اقتصادی کشور، مهاجرت قانونی صحیح برای کار، سرمایه‌گذاری یا تحصیل به ایران صورت نمی‌گیرد یا بسیار ناچیز است. اما موج پناهندگان و اتباع غیرقانونی به سمت ایران همیشه وجود داشته است. وضعیت آنان نیز یک مقدار پیچیده است. چرا که پناهندگان در همه جای دنیا در کمپ‌ها اسکان داده می‌شوند تا وضعیت‌شان مشخص شود. در ایران، اما تعداد کمتری از پناهندگان در کمپ هستند و میزان اتباع ثبت‌نام شده و مجاز از میزان اتباع غیرمجاز رها شده، بسیار کم‌تر است. در واقع ایران هیچ وقت برنامه خاصی برای کنترل این وضعیت نداشت. انتخابات امسال شاید اولین باری بود که بحث سیاست مهاجرتی نامزد‌ها در آن مطرح شد و یکی از آن‌ها قول دیوار کشیدن در مرز‌های شرقی را داد.

گاهی نیرو‌های پلیس به صورت گسترده و برق‌آسا اتباع غیرمجاز را جمع‌آوری و از مرز خارج می‌کردند و گاهی تا مدت‌ها خبری از این طرح‌ها نبود. ایران وضعیت اقتصادی خوبی ندارد، اما نسبت به بسیاری کشور‌های منطقه، از ثبات و امنیت بالایی برخوردار است. به همین دلیل بخشی از اتباع فارسی‌زبان و به خصوص هزاره‌های افغانستان ترجیح می‌دهند به جای رفتن به هند و پاکستان که دو مقصد محبوب مردم این کشور هستند، به ایران بیایند. در حال حاضر سازمان ملی مهاجرت زیرمجموعه وزارت کشور که به تازگی تشکیل شده، مسئول این امر بوده و طرح جمع‌آوری و بازگرداندن اتباع نیز در جریان است.

اعداد و ارقام چه می‌گویند؟

بیشترین اتباع خارجی مقیم ایران، مربوط به افغانستان هستند. می‌توانیم امواج مهاجرتی مردم افغانستان به ایران را این طور دسته‌بندی کنیم. موج اول، اشغال افغانستان توسط شوروی، موج دوم، جنگ داخلی، موج سوم، حاکمیت اول طالبان و موج چهارم، حاکمیت دوم طالبان. به غیر از این امواج، روند همیشگی ورود اتباع غیرمجاز افغانستان به کشورمان همیشه ادامه داشته است.

بخش دیگری از امواج مهاجرتی به اخراج عراقی‌ها در زمان صدام و همچنین کویتی‌ها در دوران جنگ خلیج فارس باز می‌گردد. این امواج مقطعی بود، اما موج مهاجرت اتباع افغانستان ادامه دارد. برآورد اعلام شده از سوی وزیر کشور (۱۴۰۲) حاکی از حضور ۵ میلیون اتباع افغانستان در ایران است. رئیس سازمان ملی مهاجرت نیز بهمن ۱۴۰۲ از حضور سه میلیون و ۵۰۰ هزار اتباع خارجی مجاز از ملیت‌های مختلف در کشور خبر داد که البته تعداد اتباع افغانستان در میان آن‌ها مشخص نیست.

این آمار و ارقام امیدوارکننده نیست. اول این که مشخص نیست چند میلیون تبعه غیرمجاز از افغانستان و غیرافغانستان در کشور حضور دارند. زمانی که اطلاعاتی از فرد غیرمجاز وجود نداشته باشد، مثل سایه در جامعه سرگردان است. به غیر از بار اقتصادی پنهانی که جمعیت اتباع غیرمجاز بر کشور تحمیل می‌کند، چالش‌های امنیتی در این حوزه بسیار مهم و شاخص‌ترین آنان بحث تروریسم است.

در حال حاضر اقداماتی برای کنترل مساله اتباع غیرمجاز در دست اقدام است، اما نیازمند سیاستگذاری کلان و تداوم اقدامات کلیدی در این حوزه هستیم.