گیلان امروز- کاروانسری گنجعلی خان از دیدنی‌های کرمان است و در بخش شرقی میدان گنجعلی خان قرار دارد. این کاروان‌سرا در دوره صفویه با کاربری مدرسه ساخته شده بود؛ اما بعدها تغییر کاربری داد و به یکی از کاروانسراهای ایران تبدیل شد. در حال حاضر، بنای کاروانسرای گنجعلی خان دوباره تبدیل به مکانی آموزشی شده است. برخی از کلاس‌های دانشکده هنر دانشگاه باهنر کرمان، در محل کاروانسرای گنجعلی خان برگزار می‌شوند.

طبق اسناد و منابع تاریخی، آقامحمد خان قاجار در زمان حمله خود به کرمان، دستور تخریب مدرسه را داد. مدرسه گنجعلی خان در این حمله، آسیب بسیار دید و ویران شد. کتابخانه مدرسه که آثار و اسناد بسیاری در دل خود جای داده بود، مورد حمله قرار گرفت و حدود پنج هزار نسخه خطی که جزو اسناد نفیس آن دوره محسوب می‌شدند، توسط سپاه قاجار غارت شدند.

مدرسه گنجعلی خان در اواسط قرن سیزدهم دوباره احیا شد و به‌عنوان کاروان‌سرا مورد استفاده قرار گرفت. طبق تاریخ مندرج در کتیبه سردر کاروان‌سرا، تاسیس محل را به ۱۰۰۷ هجری قمری می‌رسد. روی این کتیبه، معمار بنا نیز با عنوان «محمد سلطانی یزدی» معرفی و شده است.

معماری بنای کاروانسرای گنجعلی خان، به‌شکل مدور است. این بنا در دوره شاه عباس کبیر و به دستور گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان، ساخته شد. او در ابتدا میدان گنجعلی خان را ساخت و سپس با افزودن مدرسه، حمام و بازار گنجعلی خان به بنا آن را به یک مجموعه تبدیل کرد. در دوره زندیه، کاروانسرای وکیل نیز در کنار این مدرسه ساخته شد.

کاروانسرای گنجعلی خان علاوه بر استفاده‌های آموزشی، در حال حاضر یکی از بهترین اقامتگاه‌های گردشگری کرمان نیز محسوب می‌شود. در این بنا علاوه بر اینکه کلاس‌های دانشکده هنر برگزار می‌شوند؛ برخی اتاق‌های آن نیز مورد استفاده گردشگران است.

بهترین زمان بازدید از کاروانسرای گنجعلی خان، ماه‌ اسفند، نیمه دوم فروردین و اردیبهشت ماه است. کاروانسرای گنجعلی خان در تعطیلات نوروز، به‌دلیل بازدید گردشگران، شلوغ است. بهتر است در فصل‌های گرم سال به کرمان سفر نکنید؛ زیرا کرمان جزو استان‌های کویری و گرمسیر کشور است.

پلان و معماری کاروانسرای گنجعلی خان

کاروانسرای گنجعلی خان دو طبقه دارد. طبقه اول بنا همانند دیگر مدارس علمیه عصر صفویه، دارای حجره‌هایی است که شباهت زیادی به دکان دارند. طبقه دوم کاروان‌سرا از اتاق‌هایی کوچک تشکیل شده است که به‌صورت جداگانه ساخته شده‌اند؛ اما به یکدیگر مرتبط می‌شوند. اتاق‌های دنج طبقه دوم بنا، فضاهایی کوچک دارند و پنجره اتاق‌های آن رو به حیاط کاروان‌سرا، چشم‌اندازی زیبا را به نمایش می‌گذارند. این بنا با پلان چهار ایوانی ساخته شده است و پنج قوس دارد. کاروان‌سرا از هشت در ورودی برخوردار است؛ دو درب بنا به بازار سراجی و درب دیگر آن به بازار قلعه باز می‌شود.

بنای کاروانسرای گنجعلی خان از آجر ساخته شده و در تزیینات آن نیز کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری به کار رفته است. کتیبه‌ای که بر بالای سردر کاروانسرای گنجعلی خان قرار دارد و تاریخ ساخت بنا و نام معمار را در دل خود جای داده به خط رضا عباسی، خطاط مشهور عصر صفویه، نوشته است.

گنجعلی خان کیست؟

گنجعلی خان که از طایفه «زیک» بود، در دوره شاه عباس صفوی، فرمانروایی کرمان را بر عهده داشت. او در دوره حاکمیت خود بر کرمان که از سال ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری به طول انجامید، بناهای زیادی ساخت.

گنجعلی خان زمان ولیعهدی عباس‌میرزا، از خدمه‌های نزدیک و معتبر درگاه ولیعهد بود و به کاردانی و کیاست شهرت داشت. هر کاری که شاهزاده عباس‌میرزا به گنجعلی خان می‌سپرد، آن را با نهایت دقت انجام می‌داد و در مدت زمانی کوتاه به یکی از معتمدان عباس‌میرزای ولیعهد تبدیل شد. زمان مرگ محمد شاه، علاوه بر مرشدقلی خان و علیقلی خان شاملو، گنجعلی خان نیز به یاری عباس میرزا برخاست و با حفاظت از شاه او را به پایتخت بردند و گنجعلی به‌عنوان «گنجعلی بیگ» ارتقا مقام یافت.

شاه عباس احترام و جایگاه ویژه‌ای برای گنجعلی خان قائل بود و او را «بابا» خطاب می‌کرد. گنجعلی خان مدت ۳۰ سال حاکمیت کرمان را از طرف شاه به عهده داشت و بعد از او نیز فرزندش به این منصب دست یافت. او میدانی بزرگ در کرمان بنا کرد که طول آن بیشتر از ۱۰۰ متر و عرض آن حدود ۵۰ متر بود.

قلمرو حاکمیت گنجعلی خان از مرزهای استان فارس تا اطراف قندهار بود. این قلمرو علاوه بر تمامی استان کرمان، شامل سیستان و بلوچستان و قائنات نیز می‌شد. فرمانروایی گنجعلی خان بر جنوب، سبب شد که در دوره او امنیت بر راه‌های جنوبی حاکم شود و تجارت رونق بسیار خوبی بگیرد.

گنجعلی خان سپاه خود را همواره آماده نگه داشت تا در صورت نیاز پایتخت، برای یاری شاه عباس در نبردهای مختلف او را یاری کند. او در لشکرکشی‌های زیادی شاه را همراهی کرد. گنجعلی خان در سال ۱۰۰۶ هجری قمری از راه طبس به جنگ ازبکان رفت و در سال ۱۰۱۱ هجری قمری عبدالباقی خان ازبک را شکست داد. او در جنگ شاه عباس با عثمانی نیز به‌همراه سپاهیان خود در کنار شاه حضور داشت.

گنج‌علی خان در سال ۱۰۳۳ هجری قمری در حالت خواب از ایوان سقوط کرد و درگذشت و پسرش جانشین او شد. جسد او را از قندهار به مشهد بردند و در کنار بارگاه امام هشتم شیعیان به خاک سپردند.