دکتر هوشنگ طالع

ایرانیان به سنت کهن، در آغاز نو شدن سال، سفره ی نوروزی می گسترانند. سفره  ی نوروزی ایرانیان، همه ی نمادهای آفرینش مادی را در بر دارد. البته امروز، مفاهیم اصلی آن با گذشت هزاره ها از دست رفته اند؛ اما نمادها همچنان پا بر جا مانده اند.

بر اثر نا آگاهی پاره ای از به اصطلاح پژوهندگان و روشن فکرنمایان، چندی است که بحث بر سر هفت سین یا هفت شین، در گرفته که به گفته ی حافظ:

چو ندیدند حقیقت، ره افسانه زدند

به باور کهن ایرانیان، اهورامزدا، پس از بیهوش شدن اهریمن، دست به آفرینش مادی میزند. بدین سان، از زمان بیکران، زمان کران مند می آفریند تا هنگام مناسب آن را به جنبش درآورد. او در شش بار، نخستین نمونه های شش پدیده ی اصلی آفرینش، یعنی آسمان، آب، زمین، گیاه، جانور و انسان را می آفریند.

سالگرد آفرینش های شش گانه به جشنهای « گاهنبار» یا گهن بار، معروف اند. این جشن ها عبارتند از :

مدیوم رزگاه (آفرینش آسمان) که معنای آن میانه بهار است و مربوط به آفرینش آسمان میباشد که در ماه اردیبهشت قرار دارد.

مدیوشم گاه ( آفرینش آب)، به معنای میانه ی تابستان است و مربوط به آفرینش آب میباشد و در تیر ماه قرار دارد.

پتیه شهیم گاه (آفرینش زمین) که معنای آن گردآوری غله و مربوط به آفرینش زمین در شهریور ماه است.

ایاسیریم گاه (آفرینش گیاهان) که معنای بازگشت به خانه و مربوط به آفرینش گیاهان است و در مهر ماه قرار دارد.

مدیاریم گاه (آفرینش جانوران) که معنای آن میانه ی سال و مربوط به آفرینش جانوری و در دی ماه است.

هم سپه مدیم گاه (آفرینش مردمان) که معنای آن حرکت همه ی سپاه و مربوط به آفرینش انسان در روزهای پایانی سال است.

اهورامزدا، آسمان را روشن و بیکران می آفریند.

نمونه ی نخست آب، قطرهای است به پهنای همه ی آبها.

نمونه ی نخست زمین، زمینی است گرد و هموار، بدون هر گونه پستی و بلندی.

نمونه ی نخست گیاه، یک شاخه است که در برگیرنده ی همه ی گیاهان است.

نمونه ی نخست چارپایان سودمند، گاو « ایوداد» یا « ایوک داده» است که در کناره ی راست رودخانه ی « دایی تی نیک » در ایرانویچ آفریده شد.

نمونه نخست انسان، گیومرث یا زنده ی میرا یا به درستی میرای زنده بود. اهورامزدا، او را در کناره ی چپ رودخانه ی « دایی تی نیک » در ایرانویچ آفرید. آفریدگار، گیومرث را برای یاری به خود، آفرید.

همچنین، به باور کهن ایرانیان، اهورامزدا، امشاسپندان را که جلوه هایی از ذات او هستند، میآفریند.

امشاسپند، به معنای ورجاوند یا جاودانه است. تعداد امشاسپندان، شش تاست که عبارتند از : بهمن (منش خوب یا نهاد نیک)، اردیبهشت (بهترین اشه یا ارته «راستی») شهریور (شهریاری آرمانی یا توانایی مینوی آرمانی یا آرمان شهر) سپندارمند یا اسفند (خردکامل)، خرداد (رسایی و کمال) امرداد (جاودانگی و نامیرایی) .

از میان امشاسپندان یا جلوه های ذات اهورامزدا، سه امشاسپند نرینه و سه امشاسپند، مادینه اند. سپندارمند، همراه با خرداد و امرداد، سه امشاسپند مادینه اند.

در آیین ایرانیان کهن، عدد شش که نشان دهنده ی شش گاه آفرینش و نیز شمار امشاسپندان بود، عدد مقدس دانسته می شد. اما با برپایی دین ـ دولت ساسانی و قرار دادن اهورامزدا یا ایزدسروش بر سرفهرست امشاسپندان، تعداد آن را به هفت رسانیدند و رفته رفته عدد هفت، جای عدد شش را گرفت و ...

بدینسان، سفرهای که ایرانیان در سال نو میگسترانند و نمادهای ششگانهی آفرینش استومند (مادی) را بر آن می نهادند، رفته رفته با جایگزین شدن عدد 7 به جای عدد 6 ، نام هفت به خود گرفت.

بعدها که مفاهیم اصلی از دست رفت و به جای «مغز» در درازای هزاره ها، «پوست» بر جای ماند، سفره ی نوروزی که دارای مفهوم ویژه و ژرفی بود، دچار دگرگونی شد و سرانجام با نام « هفت سین» به ما رسیده است.

بر سر این سفره، آسمان (در نماد آینه)، آب (درون تُنگ)، خاک (به گونه ی بستر رویش گیاه)، گیاه(در قالب سبزه)، جانور (به گونه ی ماهی)، و انسانهای گردآمده بر کنار آن که نشان دهنده ی 6 گاه آفرینش است، حضور دارند.

بدون دو دلی، دیگر اجزای این سفره که امروزه از اصل خود، دور افتاده و بدین گونه پس از گذر هزاره ها به ما رسیده، دارای مفاهیم ویژه اند.

سیب، نمونه ی نخستین میوه ای است که مردم این فلات، موفق به تربیت آن شدند و این مساله به عهد عتیق (تورات) و از آن جا به عهد جدید (انجیل) نیز راه یافت.

سرکه، نخستین فرآورده ی صنعتی ایرانیان در قالب تولید انبوه بود. البته میدانیم که سرکه، از فراگشت تولید انگور به شراب و سپس دگرگشت شراب به سرکه، به دست می آید.

گندم که به گونه ای سنتی، به عنوان نماد آفرینش گیاهی به کار میرود، بدون تردید، نخستین دانه ای است که ایرانیان توانستند آن را به گونه ی سازمان یافته، بکارند و بدروند و۔۔۔

تخم مرغ که آن را رنگ می کنند و می آرایند، نماد فراگشت زندگی، از نطفه به جاندار است . در گذشته این نماد، جای ویژه تری در سفره هفت سین داشت، به گونه ای که در دوران صفویان، افزون بر رنگ کردن، آن را به گوهره ای گوناگون می آراستند . اسپند یا سپند را می توان نخستین گونه ی « گندزدا » دانست که ایرانیان آن را شناختند و برای گندزدایی و برطرف کردن بوهای ناخوش به کار گرفتند. ارزش آن برای زمان هایی که انسان و دام در کنار هم زندگی میکردند، بسیار والا و حتا در مواردی حیاتی بود. سکه نیز، بعدها که بازرگانی رونق گرفت و شهرنشینی افزونتر شد و رفته رفته پول در زندگی مردمان، جایگاه ویژه ای یافت، راه بر سر این سفره پیدا کرد و... از این رو، شایسته است در تزیین و چیدمان سفرهی هفتسین، به رمز و رازهای آن، بیشتر توجه کنیم و عوامل اصلی آن را در نظر گیریم.