گیلان امروز- کشور ما با وجود تاریخ چند هزار ساله‌ای که پشت سر گذاشته است، باید کوله باری از آثار تاریخی و تجربه‌های تلخ و شیرین را با خود به‌همراه داشته باشد. به هر نقطه از ایران که سفر می‌کنیم، ردپایی از سکونت اجدادمان پیدا می‌کنیم که گاه این سابقه سکونت به چندین هزار سال قبل باز می‌گردد.

استان خراسان شمالی در زمینه آثار تاریخی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. این استان زیبا و شمالی کشورمان با طبیعت زیبا و پیشینه تاریخی‌اش، ترکیب باشکوهی از آثار تاریخی و دیدنی‌های طبیعی را خلق کرده است. شهر تاریخی بلقیس شاید مهم‌ترین جاذبه تاریخی خراسان شمالی و یکی از درخور توجه‌ترین شهرهای تاریخی ایران باشد. با ما همراه باشید تا سفری به این یادگار تاریخ داشته باشیم.

دسترسی به شهر تاریخی بلقیس کار مشکلی نیست. برای رفتن به این جاذبه تاریخی با استفاده از خودروی شخصی باید از اسفراین به‌سمت روستای جوشقان حرکت کنید. به این منظور باید خود را به میدان شورا در غرب شهر اسفراین برسانید و از طریق زیرگذر، وارد مسیر جاده روستای جوشقان شوید. زمانی که به روستای جوشقان رسیدید، مسیر جاده شهر بلقیس را تا انتها طی کنید تا به مقصد نهایی برسید.

مجموعه‌ شهر تاریخی بلقیس که به‌عنوان اسفراین کهن نیز شناخته می‌شود، حدود ۴,۰۰۰ سال قدمت دارد. در طول قرن‌های متمادی همواره افراد و تمدن‌ها در این منطقه زندگی کرده‌اند. این شهر بارها بر اثر هجوم و تجاوز اقوام دیگر کاملا تخریب شد؛ اما پس از مدتی دوباره به‌شکل شهری نو روی ویرانه‌های شهر قبلی به شکوه گذشته خود بازگشت. یافته‌های جدید تاریخی نشان می‌دهند که قدمت این شهر تاریخی به قرن دوم اسلامی می‌رسد.

مجموعه‌ شهر تاریخی بلقیس که از جاهای دیدنی اسفراین در خراسان شمالی به شمار می‌آید، در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی با شماره ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. لازم به ذکر است آثار به‌دست‌آمده از شهر بلقیس در کاوش‌های ده‌ساله اخیر در موزه‌ بزرگ باستان‌شناسی این استان در بجنورد به نمایش درآمده‌اند.

اقدامات مناسبی برای تبدیل شهر تاریخی بلقیس به یک منطقه گردشگری در حال انجام است و امیدواریم سال‌های آینده جلوه زیباتری از این شهر ۴,۰۰۰ ساله را شاهد باشیم. در حال حاضر (سال ۱۴۰۲) بازدید از این شهر تاریخی رایگان است. برای تماشای همه قسمت‌های این شهر تاریخی احتمالا به دو تا سه ساعت زمان احتیاج خواهید داشت.

با نگاهی به اسناد تاریخی که در آن‌ها از شهر تاریخی بلقیس یاد شده است، خواهیم دید که این شهر پیش از اسلام کاملا آباد و شناخته شده بود و زندگی در آن جریان داشت. مورخان و جغرافی‌دانان اسلامی اسفندیار، پسر گشتاسب، را به‌عنوان بنیان‌گذار این شهر معرفی کرده‌اند. به گفته این منابع زندگی در شهر تاریخی بلقیس تا پایان دوره صفویه ادامه داشته است. سرانجام در اواخر دوران حکومت طهماسب دوم و ابتدای حکومت نادرشاه افشار یعنی سال ۱۱۳۱ هجری قمری، با حمله افغان‌ها به کشورمان این شهر کاملا ویران می‌شود.

ویرانه‌های شهر تاریخی بلقیس که تا پیش از این همواره بازسازی می‌شد، بعد از حمله افغان‌ها هرگز شکوه گذشته خود را باز نیافت. این شهر تاریخی به‌مرور زمان اسم افسانه‌ای بلقیس را به خود گرفت و سال‌ها بعد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

درباره وجه‌تسمیه شهر کهن اسفراین در منابع مختلف اشاره‌های گسترده‌ای شده است. در کتاب تاریخ نیشابور نوشته الحاکم به این موضوع اشاره شده است که قباد (کواذ) ساسانی، اسفراین را «مهرجان» خطاب می‌کرد. ابوالقاسم بیهقی در کتاب تاریخ بیهقی ریشه کلمه اسفراین را اسپراین معرفی می‌کند که اسپر به معنی سپر و آیین به معنی روش است. او در ادامه به این موضوع اشاره می‌کند که گویا مردم اسپراین به برداشتن سپر عادت داشتند و به همین دلیل در گذر زمان شهرشان این لقب را به خود گرفت.

به‌طور کلی نام این شهر در چند مورد از متون تاریخی به‌صورت سبراین (حدودالعالم)، سفراین (تاریخ سیستان)، اسپراین (تاریخ بیهقی)، اسپرایین (برهان قاطع) و اسفرائین (ثعالبی، یتیمه الدهر، یاقوت و قزوینی) آورده شده است؛ اما گویاترین و موثق‌ترین سند که بدون دخل‌وتصرف نام این شهر را ذکر می‌کند، سکه‌های آن دوران هستند. روی سکه‌های موجود از زمان حمله مغولان تا اواخر دوره حکومت صفویان، نام اسفراین ضرب شده است. بنابراین قابل‌اعتمادترین نام برای این شهر بر اساس اسناد به‌جا مانده اسفراین است و بقیه نام‌ها چندان قابل‌اعتماد نیستند.

در مورد گذاشتن نام بلقیس روی این شهر تاریخی، باورها و عقیده‌های مختلفی وجود دارد. برخی بر این باور هستند که پس از فتح ایران توسط سپاه اسلام در سال ۳۱ هجری قمری به‌دلیل شباهت زیاد این منطقه به بلقیس، سرزمین ملکه سبا، نام این شهر را نیز بلقیس گذاشتند. عده‌ای دیگر بر این باور هستند که چون بلقیس خاتون، مادر تیمور گورکانی، دستور مرمت شهر را صادر کرد، اینجا را به نام او گذاشتند. بد نیست به این موضوع اشاره کنیم که نام بلقیس در هیچ‌یک از متون تاریخی پیش از دوره قاجار مشاهده نشده است.