گیلان امروز- مجموعه ابراهیم خان کرمان شامل مدرسه، حمام، آب‌انبار و بازار می‌شود که قدمت آن به حکومت فتحعلی شاه قاجار می‌رسد. ابراهیم خان ظهیر الدوله، حاکم کرمان، این مجموعه زیبا را برای رفاه حال مردم ساخت و همچون مجموعه گنجعلی خان در بافت تاریخی شهر کرمان واقع شده است.

سازنده‌ این مجموعه با الگوبرداری از بناهای دوره صفویه، مجموعه‌ای زیبا و تماشایی را برای آیندگان این سرزمین به یادگار گذاشته است. از ویژگی‌های بارز و قابل‌توجه درباره معماری و تزیینات این اثر ملی می‌توان به کاشی خشتی هفت رنگ اشاره کرد که نسبت به دیگر آثار تاریخی دوران صفویه و قاجاریه، بیش از دیگر تزیینات استفاده شده است.

از دیگر نکات جالب در مورد مجموعه‌ ابراهیم خان، هم‌زمانی ساخت بخش‌های مختلف آن همچون حمام، بازار و... است. هرچند «خلوت» یا «خانه‌ مدرس» که قسمتی از مجموعه‌ ابراهیم خان به حساب می‌آید، برخلاف سایر بخش‌ها در زمانی دیگر و توسط فرزندان ظهیرالدوله به مجموعه‌ اضافه شده است.

تزیینات مجموعه

نقش‌پردازی در کاشی‌کاری‌های مجموعه ابراهیم خان نمونه‌ای ارزنده از منظره‌سازی به شیوه ترکیبی ایرانی-اروپایی است که کاربرد عناصر بومی و منطقه‌ای در آن کاملا به چشم می‌خورد. به‌عنوان مثال، عناصری از طبیعت و منظر مانند کبک کوهی، درخت، شکوفه و انواع گل‌های کوهی که در منطقه کرمان یافت می‌شود و نقش آن‌ها بر فرش های کرمان نیز وجود دارد.

منظره‌پردازی در این مجموعه به دو شیوه هندسی و سنتی و شیوه اروپایی با حجم نمایی و سایه‌پردازی انجام شده است. تنوع در رنگ‌آمیزی، طراحی و کاربرد موضوعات گوناگون در بخش‌های مختلف این مجموعه و ارتباط و هماهنگی موضوعات با محل قرارگیری آن‌ها، از نمونه‌های عالی، اصیل و پابرجای تزیینات دوره قاجار است.

ابراهیم خان ظهیرالدوله، از حاکمان شهر کرمان در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار بود که در سال‌های ۱۲۱۶ تا ۱۲۴۰ هجری قمری بر این سرزمین حکومت کرد. وی نسبت نزدیکی نیز با پادشاه وقت قاجار داشت و در دوران حکومتش به‌دلیل رسیدگی به احوال مردم مخصوصا مردم ستمدیده، از او به‌عنوان فرمانروایی مردم‌دوست یاد می‌شد. ابراهیم خان در زمان حکومت خود در کرمان، عمارت‌ها و بناهای بسیاری احداث کرد که از مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها می‌توان به دورازه‌ ارک و مجموعه‌ ابراهیم خان اشاره کرد.

مجموعه‌ ابراهیم خان از چندین بنا از جمله بازار یا قیصریه‌ زرگرها، حمام، آب‌انبار و مدرسه تشکیل می‌شود. ابراهیم‌خان ظهیرالدوله بانی ساخت این مجموعه‌ تاریخی است که آن را در سال ۱۲۳۱ هجری قمری احداث کرد و ازاین‌رو به نام مجموعه‌ ابراهیم‌ خان شهرت یافته است.

مدرسه و حمام  ابراهیم خان

مدرسه ابراهیم‌خان (ابراهیمیه) از بناهای دوران حکومت ابراهیم خان ظهیرالدوله در شهر کرمان است که تا پیش از انقلاب مدرسه مکتب شیخی بود. در مورد تاریخ دقیق احداث بنای مدرسه ابراهیم خان اختلاف نظراتی وجود دارد. به‌عنوان مثال، برخی با توجه به کتیبه‌ای که با هنر کاشی‌کاری در گرداگرد صحن مدرسه‌ ایجاد شده است، تاریخ ساخت را به سال ۱۲۳۲ هجری قمری نسبت می‌دهند. در واقع این کتیبه، قصیده‌ای از «صبای کاشانی» (مشهور به ملک‌الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار) است که بیت آخر آن تاریخ احداث بنای مدرسه را نشان می‌دهد:

زد صبا از پی تاریخ این و آن رقم  

سلسبیل از وجود ابراهیم در جنت سبیل

حمام ابراهیم خان از دیگر بخش‌های مجموعه‌ باشکوه ابراهیم خان در کرمان است که سردر آن در ضلع جنوبی بازار قیصریه قرار دارد. سازندگان این حمام کهن، آن را همانند دیگر حمام‌های قدیمی کشور در مکانی پایین‌تر از سطح زمین احداث کرده‌اند تا با این روش، آبرسانی بهتر صورت بگیرد و گرمای داخل حمام نیز تا حد قابل‌توجهی حفظ شود. در این حمام تزیینات کاشی‌کاری از نوع خشتی هفت‌رنگ است که در سردر حمام دیده می‌شود.

همچنین طاق حمام به هنر مقرنس‌کاری مزین شده است. با عبور از راهرویی زاویه‌دار می‌توان به بخش رختکن حمام رفت که یک گنبد مرکزی، ایوان‌های جانبی و حوض آب دارد. این حوض آب نه‌تنها به زیبایی فضای داخل حمام افزوده است؛ بلکه نقش پررنگی در بازتاب نور به درون رختکن ایفا می‌کند. کاربندی از عمده تزییناتی است که در ستون‌های سنگی مشاهده می‌شود.

آب‌انبار ابراهیم خان

آب‌انبار یکی دیگر از بخش‌های مجموعه‌ ابراهیم خان است که در ضلع شمالی بازار قرار دارد. این قسمت از مجموعه که در دوران پویایی خود به‌عنوان معروف‌ترین و پرکاربردترین آب‌انبارهای کرمان شناخته می‌شد و روزگاری مسئولیت تامین بخشی از آب کرمان را به عهده داشت، هم‌اکنون از جاذبه‌های شهری محسوب می‌شود.

معماری این بنا نیز همانند بخش‌های دیگر مجموعه با الهام از معماری صفوی است. در بخش طاق سردر آب‌انبار می‌توان شاهد مقرنس‌کاری زیبایی بود که کتیبه‌ای از کاشی خشتی، جلوه‌ای تماشایی به آن بخشیده است. سردر آب‌انبار از طریق دهلیزی سقف‌دار و پلکانی به بخش پاآب متصل می‌شود و مخزنی نیز در عمق زمین برای برداشت آب وجود دارد.

بازار ابراهیم خان (قیصریه زرگری)

بازار یکی دیگر از بخش‌های مجموعه‌ ابراهیم خان به حساب می‌آید که با نام قیصریه‌ زرگری نیز شناخته می‌شود و در ضلع شرقی مدرسه و حمام قرار دارد. خوشبختانه کاربری این بخش همانند حمام و مدرسه همچنان حفظ شده و دخل‌وتصرف کمی در آن صورت گرفته است. برای ساخت این قسمت از مجموعه از معماری عصر صفویه استفاده شده و کل سقف‌های آن به همت استادان سازنده کاربندی شده است.