رسول سعیدی زاده

به مناسبت روز درخت کاری در 15 اسفند، در این جا به معرفی سه باغ و بوستان بزرگ رشت پرداخته می شود.

به دلیل مؤقعیت جغرافیایی و بارندگی پی درپی، میزان رطوبت هوا در این شهر از سایر نقاط کشور بیشتر است. هم جواری با دریای خزر، وجود رودخانه های فراوان، بارش باران و خلاصه رطوبت زیاد هوا، موجب شده تا این شهر بر روی بستری از آب قرار گیرد. در اکثر روزهای سال، بارش باران وجود دارد. گاهی اوقات بارندگی یک هفته و یا حتّی بیشتر طول می کشد. گاهی نیز در طی هفته، دو یا سه مرتبه باران می آید. باران تنها چیزی است که مردم رشت از قرن ها پیش با آن کنار آمده اند. بارش پیوسته باران موجب پدید آمدن جنگل های فراوان در رشت و اطراف آن گردید.

شهر رشت در زمان های قدیم پُر از باغ های مملو از درختان مختلف بود. در هفتاد سال قبل 88 باغ بزرگ و کوچک در این شهر وجود داشت. جعفر خمامی زاده، اسامی باغ های رشت را در سال ۱۳۳۲ش. به ترتیب حروف الفبا بدین قرار آورده است:

۱ - باغ آوادیس ۲- باغ ابتهاج ۳- باغ ابریشمی ۴- باغ اردشیر کسمایی ۵- باغ اصغر سمیعی ۶- باغ الله وردی۷- باغ امیر احتشامی ۸- باغ امیر استوار ۹- باغ انسان دوست ۱۰- باغ بهاری ۱۱- باغ پیشوا ۱۲- باغ تحویلداری ۱۳- باغ تهرانچی ۱۴- باغ جباری ۱۵- باغ جعفر سمیعی ۱۶- باغ جلال السلطنه ۱۷- باغ جهانگیر ارمنی ۱۸- باغ چرمچی (مدیرالممالک) ۱۹- باغ چهار باغ ۲۰- باغ حاتم ۲۱- باغ حاج آقا کوچصفهانی ۲۲- باغ حاج مفخم ۲۳- باغ حاج داوود ۲۴- باغ حاج روغنی ۲۵- باغ حاجی عباس ۲۶- باغ حاجی محمدجعفر جورابچی۲۷- باغ حاجی نصرت ۲۸- باغ حافظی ۲۹- باغ حیدری ۳۰- باغ خالقی ۳۱- باغ خلخالی ۳۲- باغ داداش زاده ۳۳- باغ داوود زاده ۳۴- باغ درخشان ۳۵- باغ دکتر روشن ۳۶- باغ دهقان ۳۷- باغ ربانی ۳۸- باغ رحمان زاده ۳۹- باغ رستمی ۴۰- باغ رضایی ۴۱- باغ رفعت السلطنه ۴۲- باغ زربافی ۴۳- باغ سالار مشکوة ۴۴- باغ سبزه میدان ۴۵- باغ سرهنگ مقدم ۴۶- باغ سلیمی ۴۷- باغ سمیعی ۴۸- باغ سید آقاجان ۴۹- باغ میر ابوالقاسم خشک بیجاری ۵۰- باغ سیدتقی نوری ۵۱- باغ سیدحاجی آقا ۵۲- باغ سیدکهونی ۵۳- باغ سیدیوسف ۵۴- باغ شالکویی ۵۵- باغ شعبان قصاب ۵۶- باغ طالش خان ۵۷- باغ عباس خان ۵۸- باغ عرفانی ۵۹- باغ عطایی ۶۰- باغ علی سرافراز پور ۶۱- باغ غلامرضا شبان ۶۲- باغ فتح الله خان ۶۳- باغ فولادلو ۶۴- باغ قریشی ۶۵- باغ قنبری ۶۶- باغ کوچک پور ۶۷- باغ کیانی ۶۸- باغ گرگانی ۶۹- باغ گُلشن ۷۰- باغ متقالچی ۷۱- باغ محتشم ۷۲- باغ محلوجی ۷۳- باغ محمدباقر مافی زاده ۷۴- باغ محمدرضا رفیع ۷۵- باغ محمود آقا ۷۶- باغ مُدیریه ۷۷- باغ مژدهی ۷۸- باغ مشیرالرعایا ۷۹- باغ مشیر ضیاء ۸۰- باغ مظفر بهاری ۸۱- باغ معاون ۸۲- باغ منصور گوهری ۸۳- باغ موسویان ۸۴- باغ میلانی ۸۵- باغ نعیمی ۸۶- باغ نوشری ۸۷- باغ یعقوبی (خمامی زاده، پایگاه اینترنتی شهرداری رشت)؛ و باغ مَنظریه در کوی سلیمان داراب، که بین مُرداب جفت سلان و مقبره سلیمان داراب قرار داشت.

امروزه در شهر رشت چند باغ بزرگ وجود دارد که تبدیل به پارک عمومی گردید. آنها به ترتیب اهمیت عبارتند از: پارک شهر (باغ محتشم) در پشت ساختمان استانداری، بوستان ملت (باغ قاسم) در بلوار شهید انصاری و پارک مفاخر (باغ سالارخان مشکوه) در انتهای محله چُمارسرا. سایر بوستان های فعلی رشت مانند: بوستان کشاورز روبروی قبرستان ارامنه محله سرچشمه، پارک توحید در منطقه گلسار، و پارک بانوان در بلوار منظریه، از قِدمت و اعتبار برخوردار نبوده و استقبال فعلی، تنها ناشی از توسعه شهر و کثرت جمعیت شهری است.

پارک شهر (باغ محتشم)

معروف ترین باغ رشت، باغ محتشم است. قِدمت این باغ به دوره ناصرالدین شاه قاجار (1275- 1210ش) می رسد. مالک و بانی اصلی این باغ اکبرخان بیگلربیگی (متوفی 1307ق) است که مالکیت زمین آن از طریق ارث به دامادش میرزا محمدصادق خان اکبر (1311رشت- 1252ش. مشهد) ملقب به سردارمعتمد و محتشم الملک رسید، و وی مطابق با الگوی باغ بزرگ طرابوزان (ترابزون) ترکیه آن را احداث کرد. باغ محتشم در نزد مردم به پارک شهر شناخته می شود و نام دیگرش پارک قدس است.

درختان قطور قدیمی پلاک زده که عُمرشان به بیش از صد سال می رسد، در آنجا فراوان دیده می شود. در گذشته این باغ در مناسبت های ویژه، تنها مکان اُطراق مردم شهر بود و روز 13 فروردین (سیزده بدر) جا برای نشستن در این محتشم مشکل پیدا می شد. رودخانه گوهررود در کنار این باغ جریان دارد که در قدیم از آن برای ماهیگیری استفاده می شد، ولی امروزه به خاطر ریختن فاضلاب های شهری و بیمارستانی آلوده و غیر قابل استفاده می باشد.

عمارت کلاه فرنگی از آثار دوره قاجار، در ضلع جنوبی باغ محتشم و در کنار رودخانه گوهررود واقع شده است. این اثر در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۵خورشیدی با شمارهٔ ثبت ۱۷۶۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در دوره پهلوی این مکان به محلی برای عیش و نوش تبدیل شده بود.

بوستان ملت (باغ قاسم)

باغ قاسم یا سیا باغ (باغی که سیاه است) واقع در بلوار شهید انصاری، سه راه کانادا، دومین باغ بزرگ رشت است و 12 هکتار وسعت دارد. نام جدید این باغ بوستان ملت است. علت نامیدن باغ قاسم به سیا باغ، به خاطر درختان سر به فلک کشیده و قطور کیش (شمشاد) بوده است که اجازه رسیدن آفتاب به زمین نمی داد. در گذشته سرتاسر این باغ تاریک بود و تنها در هسته مرکزی آن با نور خورشید روشن می شد. تا پنجاه سال پیش این باغ حالت بسته داشته و محل رفت و آمد احدی نبود و رفتن به داخل آن نیاز به شجاعت داشت.

همین ویژگی خاص این باغ موجب شد تا یک گروه چریکی متأثر از وقایع سیاهکل1 در سال 1350ش. در منتهی الیه جنوبی آن که جنگل انبوهی از گیاهان خودرو و وحشی بود، پناه بگیرند؛ اما این گروه به زودی شناسایی و در درگیری با نیروهای شهربانی و ژاندارمری متلاشی گردید. با شیوع مواد مخدر هرویین در دهه پنجاه خورشیدی، سیا باغ به محلی مناسب برای استعمال معتادان تبدیل شد. امروزه با احداث تأسیسات تفریحی و بوستان کودک، بوستان ملت مورد استقبال مردم محله های مختلف رشت قرار گرفته است.

پارک مفاخر (باغ سالارخان مشکوه)

باغ سالارخان مشکوه سومین بوستان بزرگ رشت است. این باغ به نام های پارک چُمارسرا، باغ کشاورزی و باغ مُدیریه نیز شناخته می شود. نام جدید این بوستان، پارک مفاخر است. این پارک توسط بنگاه سازمان جنگل بانی در سال ۱۳۲۶خورشیدی تأسیس و به عنوان اولین نمونه جنگلداری شهری توسط اداره کل منابع طبیعی گیلان مدیریت و نگهداری می شد. این مجموعه طبق توافق های به عمل آمده با سازمان جنگل ها در سال ۱۳۹۳ش. رسماً در اختیار شهرداری رشت قرار گرفت.

رودخانه گوهررود در سمت راست و تالاب عینک در سمت چپ آن قرار دارد. این باغ تا قبل از احداث بلوار کمربندی شهید بهشتی، به مرداب عینک وصل بود. درختان آزاد، توسکا، بلوط و ... همراه با درختچه ها و گیاهان علفی بومی در این باغ وجود دارند. این پارک دارای دو بخش محوطه و باغ بذر می باشد. یخچال طبیعی چمارسرا و چشمه چمارسرا در مجاورت این پارک قرار دارد؛ اما از یخچال طبیعی تنها چند پلکان به یادگار مانده است و چشمه آن با عدم رسیدگی، تبدیل به محل شست شوی خودروهای بارکش شده است.

پی نوشت: واقعه سیاهکل در زمستان 1349ش. رُخ داد. در شامگاه جمعه 19 بهمن سال ۱۳۴۹ش، سیزده مرد جوان، مسلح به تفنگ، مسلسل و نارنجک دستی به پاسگاه ژاندارمری شهر سیاهکل در کنار جنگل های دیلمان گیلان حمله کردند.

منبع: خمامی زاده، جعفر، «رشت، شهر باران»، به سفارش شورای اسلامی شهر رشت، 1394؛ به نقل از: «اسامی باغ های رشت براساس نقشه سال ۱۳۳۲»، پایگاه اینترنتی شهرداری رشت، http://www.rasht.ir/Index.aspx?page، 15/9/1393.