رسول سعیدی زاده

* یادداشت مفصل نگاهی به جمعیت و مهاجران شهر رشت از قدیم تا به امروز، بخشی از خاطرات این جانب است که در کتاب دفتر ایام آورده شد. این اثر در آینده نزدیک به چاپ خواهد رسید *

گیلان جزو پُر تراکم ترین استان های کشور ایران شمرده می شود و رشت نیز به عنوان مرکز استان، پُر جمعیت ترین شهر استان گیلان است. شکوفایی و گسترش رشت را وقایع و حوادث شرر باری چون زلزله، حریق، طاعون و لشکرکشی های امیران و سرداران و خوانین زندیه و قاجاریه به دفعات متوقف کرده و زیان های بی شماری بر این شهر و مردم آن وارد ساخته است. مهم ترین این وقایع و حوادث عبارتند از:زمین لرزه های شدید در سال های 1121، 1125، 1223 و 1260 قمری؛ آتش سوزی های مهیب در سال های 1170، 1192، 1304، 1317 و 1320 قمری؛ لشکرکشی های کریم خان زند و محمدحسن خان قاجار در سال 1165ق. که خسارات زیادی به رشت وارد ساخت، زیرا لشکریان محمدحسن خان قسمت های قابل توجهی از شهر را ویران ساختند و سربازان کریم خان زند نیز چندین محله را به آتش کشیدند.

برخی از این حوادث و وقایع دَهَشت بار در سفرنامه ها و آثار جهانگردان ایرانی و خارجی به تفصیل آمده است. آتش سوزی مهیبی که میرزا محمدحسین فراهانی در کتاب سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان به شرح آن پرداخته، و کشتار بیماری طاعون که خانم کارلا سرنا در کتاب سفرنامه ی مادام کارلا سرنا: آدمها و آیینها در ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، از آن یاد کرده است؛ از آن جمله می باشد.

از آمار جمعیت رشت قدیم، اطلاعی در دست نیست. برطبق آماری که الکساندر خودزکو یا خوچکو (1804- 1891م) در سال 1256ق/ 1840م. داد، به غیر از جمعیت متغیّر، جمعیت ثابت رشت 75 هزار نفر بود؛ و براساس آماری که یاسنت لویی رابینو که در سال های 1906 تا 1912 میلادی (1285 تا 1291ش) در گیلان به سر می برد، جمعیت رشت 30 هزار نفر (شش هزار خانوار) بوده است (زنجانی، 1374: 2/ 285).

بیماری های واگیردار طاعون و وبا در سال های 1246، 1272، 1294،1310، 1322 و 1325 قمری کشتار

عظیم و فراوانی در شهر به وجود آوردند (پویان، 1374: 3/550). کشتار بیماری طاعون در سال 1294ق.

موجب شد تا جمعیت رشت به یک دهم کاهش یابد؛ زیرا گروهی بر اثر بیماری جان خود را از دست دادند و

گروهی نیز از ترس مریض شدن به نقاط دور گریختند.

در سال 1285ش، هنگامی که قانون ایالات و ولایات به تصویب رسید، رشت به عنوان یکی از ولایات گیلان

منظور شده بود؛ ولی با ارتقای سطح ولایت، شهر رشت به عنوان مرکز ایالات گیلان معرفی گردید. در سال

1316ش. با تغییر قانون ولایات و ایالات، و تبدیل ایالات به چند استان، شهرستان رشت که در برگیرنده تمامی

مناطق استان گیلان به جز آستارا بود، در تابعیت استان شمال قرار گرفت. با اصلاح این قانون در دی ماه همان

سال، شهرهای رشت، زنجان، قزوین، ساوه، سلطان آباد (اراک) و شهسوار (تُنکابن)، استان یکم را تشکیل دادند و

شهر رشت که در گذشته مرکز ایالات گیلان بود، مرکز استان قرار گرفت (پایگاه اینترنتی نیل سان، 1395). از

سال 1345ش. که اولین طرح جامع شهر رشت تهیه شد، مساحت شهر حدود 950 هکتار بود؛ و از این زمان به

بعد، روند گسترش فضایی شهر رشت شدت گرفت (کاظمی، 1391: 90).

 

نقشه ی سطح کالبدی شهر رشت در گذر زمان

مهاجرت وجهی از جابجایی جمعیت است، و بررسی آن در جمعیت شناسی در زمان معینی بین دو محل یکی به

نام مبدأ یا منشأ مهاجرت، و دیگری به نام مقصد مهاجرت صورت می گیرد؛ البته در مواردی فاصله بین آن دو و

زمان سپری شده پس از مهاجرت نیز مورد توجه قرار می گیرد (زنجانی، همان: 2/ 305).

در تحقیق علمی جدید که به تازگی منتشر شد، آمده است:

اکثر مهاجرت هاى صورت گرفته به شهر رشت از استان هاى اردبیل، آذربایجان شرقى، آذربایجان غربى و

زنجان مى باشد که اغلب با گسترش و رُونق بخش مسکن به این شهر صورت گرفته است. این مسئله باعث شده

است که نسبت هاى بومى بودن به غیر بومى بودن جمعیت شهرى کاهش یابد و در شهررشت شاهد تشکیل محلاتى

با محوریت قومى و قبیله اى باشیم. علاوه بر این رُشد جمعیت و به خصوص ورود مهاجران به شهر رشت، باعث

نوعى جدایى گزینى اقتصادى، اجتماعى در سطح شهر شده است که در واقع دو منطقة شهرى متضاد تشکیل شده

است. یکى مناطق داخلى و شمالى شهر که از وضع نسبتاً خوبى برخوردارند و بیشتر آنان را ساکنان قدیمى شهر

رشت و افرادى که پایگاه اقتصادى، اجتماعى بهترى دارند، تشکیل داده اند؛ و دیگر مناطق حاشیه اى و جنوبى و

جنوب غربى شهر است که بیشتر مهاجران و خانوارهاى که نتوانسته اند جذب اقتصاد شهر شوند، در آن سکونت

دارند.

اکثر ساکنان این مناطق، مهاجران روستاها و شهرهای استان های دیگر به خصوص آذربایجان شرقى (هشترود) و

اردبیل (خلخال) هستند، که فرهنگ و زبان مشترک بعضى از این محلات، منجر به جدایى گزینى قومى آنها با

سایر محلات شهر رشت شده است (کاظمی، همان: 96).

از زمان های قدیم تا به امروز، رشت همانند سایر مراکز استان های کشور ایران، منطقه ای مهاجرپذیر بوده

است. در گذشته، مهاجرین به این شهر اکثراً مردم حومه رشت و سایر شهرستان های استان گیلان بودند.

از میان قومیت های کشور، ترک های (تُورکان) بالاترین آمار مهاجرت غیر بومی را به رشت دارند. ترک های

خلخالی، سرابی، سرعینی و اردبیلی از گذشته های دور به این شهر مهاجرت می کردند. پیدا کردن کار و شغل

دلیل عمده مهاجرت این گروه به رشت بوده است. اگرچه امروزه هنوز پیران آنان زبان و فرهنگ ویژه خود را

دارند،

اما فرزندان به طور عموم در جامعه شهری رشت حل شده و دارای فرهنگ گیلانی اند.

ترک ها در همه جای رشت پراکنده اند. آنان حتی برای خود محله و منطقه ویژه دارند. اگر کسی به چنین محله

های وارد شود، احساس می کند در شهرهای خلخال و یا هشترود قدم می زند.1 محله وسیع کُردمحله 2 در سمت

شرق شهر رشت، کوچه چَکُش لار (عاقلی) خیابان تختی، کوچه بزرگ سهرابی (شهید جمشید علی محمدی) در

محله امین الضرب، خیابان شهید نظری (بین فلکه رازی و گاز فعلی) که محل سکونت ترک های کَرنَقی خلخال

است، محله کَرَف آباد، و ... از جمله محلات قدیمی ترک نشین رشت بوده و هستند.

وجود مراکز تحصیلات عالی، از جمله علل دیگر مهاجرت به رشت است. گروه بسیاری از دانشجویان پسر و

دختر با فرهنگ های متفاوت از نقاط مختلف کشور برای تحصیلات دانشگاهی به شهر رشت مهاجرت کرده و می

کنند.

 

روند افزایش سطح کالبدی شهر رشت تا سال ۱۳۸۵

الگوی مهاجرتی استان گیلان از سال 1355- 1375ش. مهاجر فهرست، و از سال 1375- 1395ش. به مهاجر

پذیری تغییر یافته است. طی بیست سال (1375- 1395ش) بیشترین مهاجر از استان های تهران، البرز،

مازندران و قزوین به گیلان آمده اند که اکثراً ساکن شهرستان رشت شدند؛ از این رو برنامه ریزی برای ساماندهی

مهاجرت ها، به ویژه ساخت و ساز برای اقامتگاه دوم به جدّ باید مورد توجه قرار گیرد (طالش انسان دوست،

1399: 1-2/ 50،59، 61).

در گذشته شهرستان رشت جزو شهرهای بود که بالاترین آمار مهاجر فرست به شهرهای دیگر داشت، در ابر

شهرهای تهران و کرج و همچنین شهر قزوین، انبوه فراوانی از گیلکان به ویژه روستاییان حومه رشت ساکن

هستند.

مهاجرت به رشت موجب پدید آمدن عوارض بسیاری گردید. ایجاد محلات کوچک و بزرگ با حداقل امکانات به

وسیله مهاجرین کم درآمد، قفل شدن ترافیک شهری، و ... همگی از عوارض این مهاجرت های ناخواسته است.

مهاجرت به شهر رشت به ویژه بعد از وقوع انقلاب اسلامی، موجب چند برابر شدن وسعت شهر شد.

البته مهاجر فعلی تولید کننده و نیروی کار نیست و به دلیل تعلق سنی بالا (30 سال به بالا) تنها مصرف کننده به

شمار می آید و مصرف کننده برای جامعه استان گیلان (به ویژه شهر رشت) با شرایط فعلی مطلوب نخواهد بود

(علیزاده، 1399: 1-2/ 19).

براساس سرشماری رسمی سال ۱۳۹۵ش، جمعیت شهر رشت تعداد ۶۷۹٬۹۹۵ نفر است. امروزه شهر رشت با

جمعیتی بالغ بر 760 هزار نفر، همواره میزبان حدود 450 هزار نفر مهاجر روزانه می باشد و جمعیت رشت در

روز حدود یک میلیون و دویست هزار نفر است. عدّه کثیری مهاجر تنها در طول روز برای کار، درمان و ... به

این شهر تردّد دارند و شب ها به محل سکونت خود در حاشیه شهر و یا شهرهای مجاور باز می گردند. همچنین

همیشه مسافران زیادی از نقاط مختلف کشور ایران به خصوص از تهران، به این شهر می روند و جمعیت این

شهر در تعطیلات و ماه‌های گردشگری سال بالغ بر دو میلیون نفر است.

 

میدان شهرداری رشت در حدود سال 1357ش

 

پی نوشت

1- ترک های رشتی برای خود نشریه ای به نام گلین دارند که تا شهریور سال 1395ش، 17 شماره آن را به چاپ رسیده بود. آنان همچنین برای برقراری ارتباط راحت تر میان خودشان، در شبکه های اجتماعی چندین کانال دارند.

2 - در تداول عامیانه مردم رشت، به ترک ها به خاطر غیر بومی بودن، کُرد اطلاق می شود؛ بنابراین، کُردمحله به معنی محله ترکان است.

 

منابع

«اوضاع تاریخی رشت»، پایگاه اینترنتی نیل سان، http://www.mynilsan.info، 17/09/1395.

پویان، ناصر (1374). کتاب گیلان، به سرپرستی ابراهیم اصلاع عربانی، گروه پژوهشگران ایران، تهران، چاپ

اول.

زنجانی، حبیب الله، کتاب گیلان، به سرپرستی ابراهیم اصلاع عربانی، گروه پژوهشگران ایران، تهران، چاپ

اول.

طالش انساندوست، فرشته، «تأثیر مهاجرت بر تراکم جمعیت استان گیلان 55- 1395»، نگاه قلم، سال اول،

شماره 1-2، بهار و تابستان 1399.

علیزاده، رضا، «چالش های مهاجرت به گیلان»، نگاه قلم، سال اول، شماره 1-2، بهار و

تابستان 1399.

کاظمی، سید محمدموسی، و دیگران، «تحلیل عوامل موثر بر افزایش جمعیت شهر رشت، و پیامدهاى آن بر نظام

کولوژى شهر»، جمعیت، تابستان 1391ش .