* محمدتقی مرتاض هجری

از هر در سخنی چهاردهمین کتاب استاد سید نوری کیافر توسط انتشارات شادمان لاهیجان با تیراژ 1000 نسخه منتشر شد. انگیزه این یادداشت بدون هرگونه تعارف نه چندان با نگاه موسع نقادی، بلکه بیشتر ادای احترام به شخصیتی است که در سال‌های زندگی عمر گرانمایه خود را بیهود سپری نکردند و بیش از هر چیز با اندیشه و منش فرهنگی همراه با فضیلت اخلاقی در امور اجتماعی مصروف گردید. تلاش بی‌دریغ ایشان در نشان دادن فضایی آرام و صمیمی، دوستی و مهر و در هماوایی و همنشینی با جامعه فرهنگی خود گویای علو طبع و بزرگمردی به عنوان انسان فرهیخته در عرصه فرهنگ و اندیشه بر کسی پوشیده نیست. باشد که روزگاری دراز هم‌چنان پویا و پرتلاش شاهد نوشته‌ها و آفرینه‌های جدیدی در عرصه‌های گوناگون باشیم.

نویسنده در کتاب از هر در سخنی این بار کلام نخست خود را با ذهنیتی برخاسته از سه اصل پرسش برانگیز اندیشه مطرح ساخته است. آئین واقعیت‌نگری در فراسوی مصلحت گرایی، پذیرش زیبایی‌ها و خوبی و راستی و درستی و احترام در گفتار و کردار از مواردی است که با نگرش تاریخی و تحلیلی و با استعانت از کلام بزرگان و شخصیت‌های مطرح تاریخی به رشته تحریر درآورده است. اینکه تاریخ و تاریخنگری از دلمشغولی‌های نویسنده است شکی در آن نیست. نه فقط در این کتاب که در دیگر آثار به چاپ رسیده نویسنده نیز می‌توان به وضوح به چنین مواردی اشاره کرد. از جمله رویدادها و حوادث تاریخی اجتماعی ایران و جهان که با واکاوی و تحلیل به آن پرداخته است. کتاب حاضر مشتمل بر مطالب گوناگون، گلچینی از آن‌چه در دوره‌های تاریخی فراهم آورده انتخاب شده است. یعنی هر یک از عنوان فهرست شده اختصاص به موضوع خاصی دارد که نویسنده با گزینش خود به ارایه بخشی از کل مجموعه پرداخته است.

نویسنده در این کتاب درس تاریخ نمی‌دهد یا بخواهد علل تاریخی آن را از نگاه جامعه‌شناسی مطرح کند. به نظر می‌آید تاثیرات ایشان از رویدادها و جریان‌های سیاسی و اجتماعی در دنیای گذشته بیشتر متوجه جامعه ایران بوده است که در روزگار کهن با برخورداری از اندیشه خردگرایی در جامعه آن روز، بی‌تاثیر بر دیگر کشورها و نحله‌های فکری و اندیشه نبوده است که سر برآوردن ایران هم‌چون ققنوس‌وار از پس سال‌های پرآشوب و درگیری‌های ایلی و طایفه‌ای و قومی و بعضا با یورش مهاجمان بیگانه که از تبار ترک و مغول و تاتار به ایران هجوم آوردند باید در اندیشگی مردمان این سرزمین جستجو کرد که پس از مدتی در فرهنگ ایران زمین مستحیل شدند.

نویسنده با تحلیلی بر گفته‌ها و نوشته‌های دیگران فرهنگ متعالی را در راستای اندیشه خردگرایی می‌داند. برای دستیابی به حقیقت و باز نمایی مفاهیم آن، اصل صداقت و صراحت را در گفتگو مطرح می‌کند تا شخصیت وجودی انسان‌ها آن‌گونه که هست نمایانده شود. و در ادامه گفتار هر جا که ضرورتی ایجاب کرده از فرهنگ ایرانی و تاثیر آن بر دیگر اقوام نیز اشاره داشته است. از طرفی ضمن بررسی موضوعات فهرست شده، به طور اجمال و مختصر به بیان و شرح مطالبی می‌پردازد تا چگونگی تاثیرپذیری آن را یادآوری کند. من‌جمله فلسفه میترائیسم و نمادهایی که بعد بخشی از فرهنگ و آیین پرسش برانگیز ادیان و دیگر فرهنگ‌ها قرار می‌گیرد. رم باستان و شکل‌گیری مسیحیت از مواردی است که بدان اشاره دارد. تعلیمات مسیح و کتاب انجیل را هم آمیخته‌ای از فلسفه میترائیسم معرفی می‌کند که بیش از پنج قرن پیش از ظهور عیسی مسیح رواج داشته است که این خود موضوعی است که نگاه دقیق‌تر را به دنبال خواهد داشت.

اما واقع امر آن است که اشاره به منابع و نوشته‌های تاریخی که در متن به آن تاکید شده است، چندان برای اهل نظر دور از ذهن و ناآشنا نیست. شرح موجز و خلاصه شده از تاریخ ادیان و ارجاع آن به کتاب‌های عهد عتیق یا سیر در تاریخ سومریان و قانون حمورابی دنیای باستان جدا از تکراری بودن داستان، از مواردی است که در شرایط امروزی مشکل بتواند مورد توجه قرار گیرد. چه، کلام و نوشته‌های گذشته که در دوران و زمان‌های خاص و در نسبت با وقایع و رویدادها شکل گرفته، فارغ از جنبه ارزشی تاریخی کمتر با تحلیل امروزی مورد بررسی قرار می‌گیرد. هرچند هدف نویسنده بیشتر بیان خرد و تفکر اندیشگی انسانی در شرایطی از تضادها و نابسامانی‌ها است و اینکه با چه نگرشی می‌توان به رویدادهای امروزی پرداخت و به گره‌گشایی امیدوار بود.

بی‌شک نویسنده در همه سال‌هایی که با نوشتن و سخنرانی، مباحثی را در زمینه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی مطرح کرده‌اند بیشتر دغدغه‌مند اخلاق و پیگیر رفتارهای جامعه بوده است که با حرفه اصلی که معلم تاریخ بوده ارتباط داشته است. آن‌جا که در پایان کتاب و در کلام آخر از عدم ریشه دواندن اخلاق در فرهنگ مردم و از تزلزل عقیده و از بی‌عهدی  هم می‌گوید و در ادامه می‌نویسد: این همه انحطاط اخلاقی و سقوط همگانی ناشی از چیست و از کجا آمده است. ریشه آن در کجا نهفته بود؟ و این در حالی است که از آموزه‌های کهن با واژه‌هایی هم‌چون کردار نیک، گفتار نیک و پندار نیک نیز آشنا بودیم و آن را سرلوحه زندگی خود می‌دانستیم.

از یاد نبریم که جمع‌آوری یادداشت‌های پراکنده در گذر زمان و فراهم آوردن آن در دفتری با مجموعه‌ای از نوشته‌ها و جملات قصارگونه از بزرگان اندیشه و خرد در جهت کمک به ارتقای جامعه خود نوعی مزیت فرهنگی محسوب می‌گردد.

ضمن اینکه مواردی که در ابتدای کلام بدان اشاره داشته، هم‌چنان تا پایان کلام به آن پایبندی داشته است. هرچند اگر کتاب از هر دری سخنی به رغم آن عده افراد که به مطالب آن با نگاه دگرگونه می‌نگرند، مورد پسند آنان واقع نگردد که نفس نداشتن در شرایط سخت و دشوار سالمندی و همه را به شور و تلاش یگانگی خواندن موهبتی است گرانقدر و فرصتی است که باید قدردان خیلی کسان بود که بها دادن به اندیشه، کلام و سخن رسیدن به انسانیت و ارزش‌های هستی است.