محله خمیران کیاب از دوره ناصری تا کنون

مهری شیرمحمدی

 اگرچه حدود صدسال پیش، یکی از محلات حاشیه شهر رشت بود، ولی اکنون جزو متراکم‌ترین محدوده مرکزی شهر است. امروز اگر بیشتر به نام «چله خانه » مشهور است، اما پیشتر محله «چهل تن» بود. بازهم صدسال عقب تر برویم، نامش محله «خمیران کیاب» بود. در نقشه دوره ناصری- که قدیمی ترین نقشه موجود از شهر رشت است، هفت محله در رشت مشخص شده است؛ محلات هفتگانه؛ استادسرا، زاهدان، خمیران زاهدان، کیاب، خمیران کیاب، صیقلان و بازار.

در این نقشه – که در سال ۱۲۴۹ خورشیدی توسط ذالفقار بیک (ذوالفقار خان مهندس) کشیده شده است - این محدوده بخشی از محله «خمیران کیاب» بوده است. محله خمیران کیاب، در نقشه دوره ناصری، حد جنوبی شهر بود که انتهای آن به باغ صفا و باغ محتشم و اراضی ناصری محدود می‌شد. در این نقشه تنها محل چهار خانه مشخص شده است که سه پلاک از این خانه‌ها بنام‌های «خانه امین التجار، خانه زین العابدین و خانه حاج علی بزاز» مشخص شده و یکی از خانه باغ‌ها هم بی‌نام است. برای شخصیتی چون ذوالفقارخان مهندس که خانه‌های دیگر محلات رشت را با جزییات و نام مالک ترسیم کرده، بعید است که در محله خمیران کیاب کوتاهی کرده باشد. باتوجه به این که در این نقشه گورستان قدیمی محله یعنی قبرستان چله خانه و قبر سید ابوالقاسم معین شده است، نشان می‌دهد در این محله یا خانه‌های قابل توجهی نبوده و یا اگر بوده خانه مساکینی بوده که به چشم نمی‌آمده است.

حالا با گذشت حدود ۱۵۰سال، محله خمیران کیاب به نام محله چهل تن یا چله خانه معروف شده است. اما این وجه تسمیه از کجا آمده است؟ وجه تسمیه بسیاری از محلات شهر رشت، بر گرفته از شغل یا صفت مردمان ساکن آن محله بوده است. مثلا در محلات خمیران کیاب و خمیران زاهدان، پیشه مردمان ساخت کوزه یا خم های سفالی بوده است. گذرها یا محلات فرعی هم از این قاعده مستثنی نبود. مثلا محله ساغریسازان بخاطر ساخت نوعی کفش معروف به «ساغر» در این محله بوده است. محله «چهل تن» نیز باید تناسبی با این منطقه داشته باشد.

بنابر روایت‌های محلی، این محله، محل زندگی ۴۰ مرد عارف و مذهبی بوده است. «هوشنگ مردکار»، یکی از نویسندگان مجموعه پنج جلدی کتاب گیلان، درباره این ۴۰ تن می‌نویسد: «از آن چهل تن مردان عارف و پاک محله خمیران چهل تن لحد آنها تا سال ۱۳۱۵موجود بود، اما حالا به باغچه سرسبز روبه‌روی مسجد چهلتن بدل شده است». این محله تا سال ۱۳۲۸ جزو محله‌ها و نواحی اصلی شهر نبود، اما در همین سال بعد از مصوب شدن قانون شهرداری‌ها و پس از آن انتخابات انجمن شهر در ماهِ آذر همین سال جزو ۱۶ محله اصلی شهر اعلام می‌شود.

شادوران دکتر «سید حسن تایب» که خود در این محله زاده شده، نوشته است که در در داخل و در کنار شبستان مسجد چله‌خانه، مزاری قرار دارد و می‌نویسد: «مطلعین و معمرین اعتقاد دارند که آن پیر و مرشدی که در ابتدا این ناحیه را برای ساخت کومه‌ای برای چله نشینی برگزید، «آقا میر نظام الدین» بوده است. بعد‌ها مریدان نیز به پیروی از پیر، کومه‌هایی برای چله نشینی ساختند و به عبادت پرداختند. بعد از وفات آقا میر نظام الدین، مریدان او را در اتاقش دفن کردند؛ سنتی که در میان مسلمانان برای بزرگان دین رایج بود. به همین دلیل کومه چله نشینی به صورت بقعه در آمد. در کنار بقعه اتاق دیگری برای چله نشینی ساخته شد که تا دهه اخیر نیز وجود داشت و بدین ترتیب محله‌ای نوپا به‌وجود آمد و به احترام چله نشینان این ناحیه چله خانه شد.

تایب، درباره ترکیب جمعیتی محله هم می‌نویسد: « چله‌خانه از محله‌های حاشیه‌ای رشت و محله‌ای فقیر نشین بود. از بخش شمالی و میدان محل، مردم متوسط ‌الحال و چند خانواده غنی زندگی می‌کردند. هر قدر به سوی کوچه‌های جنوبی و باغ محتشم نزدیک می‌شدیم، تعداد منازل اقشار زحمتکش بیشتر می‌شد؛ افرادی چون باربر‌ها، گاودار‌ها، سورچی‌ها، عرابه چی‌ها و... . ضلع شرقی چله خانه خندقی بود، حدفاصل محله با باغ‌های مجاوراین خندق. بعد از تشکیل محله، راسته بازاری شد برای رفع نیازهای روزمره ساکنان این محله، مانند همه محله‌ها دکان‌های نانوایی، قهوه خانه، بقالی، زغالی و نفت و چوب فروشی و دکه‌های فروش سبزیجات و صیفی‌جات شکل گرفت.» بنابراین می‌توان گفت از حدود ۲۰۰سال پیش، بقعه و مسجد چله‌خانه، بخشی از هویت محله چهل تن بوده است.

بنابر یادداشت‌های لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، در این محله تکیه‌ای هم بوده است. اکنون در این محله مسجدی به نام امیرالمومنین(ع) هست که فضای سبز کوچکی نزدیک به آن وجود دارد و بقعه‌ای که دهه ۶۰ نوسازی شده است. دکتر «منوچهر ستوده» که دهه ۴۰ بناهای تاریخی گیلان را ثبت کرده، درباره تنها بقعه موجود در محله چهلتن می‌نویسد: «بنای اصلی بقعه به طول ۶.۶۵ و عرض ۴.۳۰ متر است و صندوقی ساده در وسط آن است. در ضلع جنوبی، یک پنجره به عرض ۵۵ سانتی متر و پنجره‌ای مشبک از کاشی کاری و ۲ پنجره کوچک قرار دارد. ضلع شمالی ۲ در ورودی و سه پنجره به مسجد دارد. در ورودی شرقی، کفش‌کن –کفشداری- است. در طرفین این کفش کن ۲ انبار است، که در یکی از آنها شمع می‌افروزند، سقف بقعه لمبه کوبی با درزپوش خط دار است.»

« سعیده پورعلی» پژوهشگر معماری درباره گذشته محله می‌نویسد: «بنابر آنچه در روایت‌های شفاهی محله ثبت شده است، این محله در ابتدا انارکله یا انارستانی در حاشیه جنوبی شهر بود و از اواخر دوره قاجار یا اوایل پهلوی شکل منسجمی به خود گرفته است. در گذشته نه چندان دور مناره آجری تکیه یا مسجد چله خانه نشانه خاص کالبدی و معنایی محله را شکل می‌داده است.»

در حال حاضر مهمترین شاخص هویتی محله چهل تن، مزار دکتر ابراهیم حشمت طالقانی، پزشک مبارز جنبش جنگل است. از وقتی دکتر حشمت، نزدیک به گورستان چله خانه اعدام شد،(۲۱/۲/۱۲۹۸) و جسم او را در قبرستان قدیمی محله دفن کردند، مسجد و مزار چله خانه بخشی از هویت جدایی ناپذیر این محله شد. دو سال پیش شهرداری رشت المانی بر مزار قدیمی دکتر حشمت ساخت و با فضاسازی اطراف مزار، هویت جدیدی به گورستانی داد که در نقشه دوره ناصری محدوده آن مشخص است و بعدها مسجد در جوار آن ساخته شد. حالا انارستانی که حاشیه شهر بود و مکانی برای عزلت و گوشه نشینی ۴۰ تن عارف، تبدیل به یکی از متراکم‌ترین مراکز جمعیتی در مرکز شهر شده است.