سعیده قرشی، معمار/شهرپژوه

هـر منبعـی را کـه در عرصـه خاصی اثـر می‌گـذارد و به فـرد امکان می‌دهـد کـه سـودی ویـژه از راه مشـارکت در رقابـت بـر سـر آن بـه دسـت آورد، سرمایه گویند. بر مبنای این تعریف از پیر بوردیو، جامعه‌شناس و مردم‌شناس سرشناس فرانسوی، چهارگونه سرمایه مطرح می‌شود: سرمایه اقتصادی(ثروت)، سرمایه فرهنگی (صلاحیت، دانش)، سرمایه نمادین (افتخار، پرستیژ) و سرمایه اجتماعی (پیوندهای اجتماعی و اعتماد).

سرمایه اجتماعی نوعی از روابط اجتماعی است که منافع فردی و جمعی را ایجاد و حمایت کرده، شامل اشکال و کارکردهای مختلفی است. با پذیرش دیدگاه‌های مختلف، سرمایه اجتماعی را می‌توان به عنوان یک دارایی جمعی در قالب روابط اجتماعی، هنجارهای مشترک و اعتماد در نظر گرفت که همکاری و اقدام جمعی را برای منافع متقابل تسهیل می‌کند … روابط اجتماعی به عنوان دارایی یک فرد در نظر گرفته می‌شود که در صورت عدم حفظ، از بین می‌رود؛ این بدان معنی است که سرمایه‌گذاری باعث تقویت این سرمایه می‌شود در حالی که عدم سرمایه گذاری منجر به کاهش آن می‌شود. سرمایه اجتماعی شامل فعالیت‌های ایجادکننده همبستگی و پایبندی است که در محیط جامعه محلی اتفاق می‌افتد و همچنین حائز پیوندهایی است که اعضای جامعه را به سازمان‌ها و منابع مستقر در خارج از جامعه به عنوان یک کل واحد گره می‌زند.

اهمیت پرداختن به سرمایه اجتماعی در توضیح پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای گسترش یافته است. کل مفهوم سرمایه اجتماعی در روابط اجتماعی متمرکز است و عناصر اصلی آن شامل شبکه‌های اجتماعی، تعامل مدنی، هنجارهای متقابل و اعتماد عمومی است. سرمایه اجتماعی یک مفهوم پیچیده چند بعدی است که شامل سامانه‌های ارزش فرهنگی و اجتماعی نیز می‌شود.

انتزاعی ولی همیشه همراه!

سرمایه اجتماعی یک ایده انتزاعی و نه یک پدیده کاملاً محسوس بوده، تئوری سرمایه اجتماعی بویژه در مفهوم اعتماد، هنجارها و شبکه‌های غیررسمی ریشه دارد و موید این موضوع است که «روابط اجتماعی به مثابه منابعی ارزشمند» کاربرد دارند. منابعی ارزشمند که گاهی در شهرهای امروزی، نقش کلیدی آنها و ارتباطی که با شکل فضاهای موجود در شهر دارند، فراموش می‌شود. بین میزان تعامل در فضا از سوی استفاده کنندگان باویژگی‌های کالبدی فضاها، همبستگی معناداری وجود دارد. میزان تعامل در فضا که نشانه اجتماع پذیری است، با سنجه‌هایی چون میزان مراجعه به فضا، تکرر استفاده و مدت توقف سنجیده می‌شود. یعنی هر چه تعاملات فردی و فرافردی بیشتری در فضا شکل بگیرد، نشانه بالا بودن اجتماع پذیری فضا است که امکان ساخت سرمایه اجتماعی را تسهیل می‌کند. نفس ساخت و ساز می‌تواند بستری برای بروز سرمایه اجتماعی ایجاد کند. شهرها مراکز تغییر و تحول‌اند، معماری‌های جدید، ساختمان‌ها و مکان‌های جدیدی که ساخته می‌شود، ساکنین جدید، شغل‌ها، کسب و کارها و پاتوق‌ها، همه و همه ... پتانسیل‌هایی برای روابط انسانی و بازسازی خودمان ارائه می‌دهد. کلمن در کتاب بنیادهای نظریه اجتماعی مفهوم سرمایه اجتماعی را به بحث می‌گذارد و آن را بر مبنای کارکردی که می‌تواند داشته باشد تعریف می‌کند. سرمایه اجتماعی، برخلاف سایر اشکال سرمایه، مولد است و برخلاف سایر اشکال سرمایه به طور ذاتی در ساختار روابط کنشگران با هم و رابطه بین آنها حضور دارد. هر چند به اعتقاد برخی شهر چیزی نیست که بتواند با موفقیت مهندسی شود تا فرایندهای اجتماعی را کنترل، مهار، اصلاح یا تقویت کند اما اجتماع پذیری فضای عمومی با همنشینی و ترکیب مناسب عامل‌های کالبدی-فضایی آن و روانی-اجتماعی استفاده کنندگان حاصل می‌آید. این اجتماع‌پذیری با همساختی و سازگاری بالا بین کالبد فضا و رفتارهای تعاملی فرافردی، افزایش می‌یابد. ترکیب و همنشینی برخی از عامل‌های انسانی مثل جنسیت، شغل، پایگاه اقتصادی، علاقه به شغل و حالات موقت روحی و شخصیتی با برخی عناصر ثابت، نیمه ثابت و پویایی کالبدی و همچنین با موقعیت فضا در سازمان فضایی کل بنا، که منجر به تعامل و تمایل و حضور بیشتر در فضا می‌شوند، این همساختی را تقویت می‌کنند.

در این بین باید در نظر داشت سرمایه اجتماعی پدیده‌ای چند بعدی است شامل مجموعه‌ای از هنجارها، ارزش‌ها، اعتقادات، اعتماد، تعهدات، روابط، شبکه‌ها، دوستان، عضویت، تعامل مدنی و جریان اطلاعات می‌شود. فضا می‌تواند روابط اجتماعی را تسهیل کند یا موانع شود و بر آن تاثیر بگذارد و به نوبه خود از آن متاثر گردد؛ واژه‌های اجتماع‌پذیر یا اجتماع‌دوست و گردهم آورنده و اجتماع‌گریز یا پراکنده کننده، بیانگر کیفیات فضایی‌ای در معماری است که مردم را دور هم جمع می‌آورند یا ازهم دور می‌کنند.

وجود سالن‌های سینما و تئاتر در یک شهر فرصتی است برای یک تجمع جدید، تولیدات جدید به طور مثال تئاترهای بومی، معلمان و آموزشگاه‌های پرورش بازیگران، منتقدان این حوزه، روزنامه‌های با این محتوا و غیره و غیره، سرمایه‌گذاری جدید چه در صنعت مورد هدف و چه در عوامل جانبی فضا و یا حتی رقابت برای بازار جدید ایجاد شده و اگر کمی خوشبین و باهوش باشیم در نهایت شغل‌های جدید. این روند سالمی است که یک بازار جدید در یک شهر و یا منطقه خاص توسط متخصصانی که عموما دغدغه اجتماعی نیز دارند ساخته می‌شود و انواع سرمایه‌ها را ساخته یا به یکدیگر تبدیل می‌کند. این مثال را می‌توانیم برای استادیوم، مراکز فرهنگی، پلازاهای شهری، شهرک‌های مسکونی، کارخانه نوآوری و بسیاری دیگر تکرار کنیم.

اغلب مشترکات تعاریف سرمایه اجتماعی بر روابط اجتماعی متمرکز بوده، حائز ویژگی‌های مزیت‌ساز در راستای «تولید» است. دانشمندان علوم اجتماعی از این مفهوم به عنوان تعیین کننده مهم رفتار اقتصادی استفاده کرده‌اند؛ هرچند استفاده از اصطلاح سرمایه در سرمایه اجتماعی موضوعی بسیار بحث برانگیز است. برخی از اقتصاددانان از «سرمایه» در سرمایه اجتماعی [به این معنا که فاقد بسیاری از خصوصیات اساسی سرمایه کلاسیک است] انتقاد می‌کنند و آن را به عنوان سرمایه واجد شرایط نمی‌دانند. از طرف دیگر، بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی معتقدند که اگرچه سرمایه اجتماعی فاقد برخی از خصوصیات اساسی سرمایه کلاسیک است، اما دارای بسیاری از ویژگی‌های مهم سرمایه کلاسیک نیز می‌باشد و از این رو، آن را به عنوان سرمایه معرفی می‌کنند. می‌توان ادعا کرد که خواص سرمایه اجتماعی [مانند آنکه می تواند در کارکرد تولید ایفای نقش کند] با گذشت زمان می‌تواند تجمع یافته، قادر به بهبود عملکرد اقتصادی بوده، سرمایه تلقی می‌شود؛ از آن گذشته مانند هر سرمایه دیگری قابل تبدیل، و نیازمند نگهداری نیز است. روابط اجتماعی می‌تواند به عنوان یک منبع اقتصادی برای تولید کالاها و خدمات مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به اهمیت بالای سرمایه اجتماعی در تبیین پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی، هزینه کردن منابع برای ایجاد و تقویت سرمایه اجتماعی در شهرها نه تنها ارزش آفرین بلکه به اعتباری اساسی است.