رسول سعیدی زاده *

مقدمه:

شهر رشت در وسیع ترین بخش دلتای رودخانه سپیدرود با ارتفاع متوسط هشت متر از سطح دریاهای آزاد قرار دارد و مرکز شهرستان رشت در طول جغرافیایی 49 درجه و 35 دقیقه و عرض جغرافیایی 37 درجه و 16 دقیقه واقع شده است. رشت از جمله شهرهای قدیمی ایران است که قبل از سال 372ق. وجود داشته و بنابر گفته حمدالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب (تألیف 730ق.) یکی از شهرهای معروف گیلان بود. با قدرت یافتن صفویه در ایران، به فرمان شاه عباس این شهر در سال 1004ق. به عنوان مرکز گیلان انتخاب گردید.

در گذشته اطراف مسجد هر محله ای، محل دفن اموات اهالی همان محل به شمار می رفت. شکل ساخت قبرها هم معمولی بود. معماری قبرها یک طبقه و رطوبت خاک مشکل اصلی برای حفر قبرهای چند طبقه در رشت محسوب می شد.

در این پژوهش به معرفی هفده گورستان شهر رشت از دوره صفویه تا به امروز با استفاده از منابع مطالعاتی، تحقیقات میدانی که حاصل مشاهدات فردی، مطالعات پراکنده و بهره بری از اطلاعات معمرین است، پرداخته می شود؛ و البته از بسیاری مساجد دیگر رشت که هر یک دارای گورستان بودند، از جمله: مسجد مُستوفی محله استادسرا (استاسرا) از آثار اوایل دوره قاجاریه؛ مسجد امام الدوله در محله جیر باغ یا نقاره خانه خمیران زاهدان که بنای اولیه آن از آثار دوره قاجار است؛ مسجد خمیران چهل تن در محله ای به همین نام از آثار دوره قاجاریه؛ مسجد خمیران زاهدان در محله ای به همین نام و از آثار دوره قاجاریه؛ مسجد جامع حاجی صمدخان (محمدخان) در محله جیر کوچه یا حسن آباد (باقر آباد فعلی) که از مساجد قدیمی و در سال 1334ق. ساخته شد؛ مسجد آقا سیدابوالقاسم مجاور بُقعه ای به همین نام در محله سیدابوالقاسم؛ مسجد سُرخ بنده (مسجد بقیه الله (عج)، در محله‌ای به همین نام در خیابان تختی که قِدمت بنای اولیه آن به بیش از یک قرن می رسد؛ به دلیل محدودیت منابع مطالعاتی و  پرهیز از طولانی شدن مقاله ذکری به میان آورده نشد.

آفخرا: گورستان قدیمی آفخرا (آقا فخرالدین= آقا سیدفخرالدین) در محله ای به همین نام در مرکز شهر رشت و در حاشیه باغ سبزه میدان قرار داشت. تعیین قِدمت این گورستان وابسته به شناسایی سلسله نسب صاحب بقعه مدفون در آن یعنی آقا سیدفخرالدین بن ابوالقاسم حسینی است که احتمالاً از سادات دوره صفویه یا قبل از آن است.

بنابر آن چه که در منابع مطالعاتی آمده است در دوره قاجاریه بُقعه و جامع آقا سیدفخرالدین در قبرستان قدیمی و مخروبه محله آفخرا قرار داشت که امروزه دیگر اثری از این قبرستان قدیمی وجود ندارد و تنها در سمت چپ محراب مسجد آفخرا، مزار آقا سیدفخرالدین باقی مانده است. گفته شده مسجد جامع آقا سیدفخرالدین یا مسجد آفخرا در محله آفخرا (آقا فخرالدین)؛ در گذشته کنار یک قبرستان مخروبه قرار داشت و نزدیک به دو قرن پیش توسط فردی هندی که از هندوستان به ایران آمده و در رشت ازدواج کرده بود، ساخته شد.

آقا سیدابراهیم (بادی الله): گورستان آقا سیدابراهیم واقع در مجاورت مسجد آقا بادی الله (آقا بدیع الله) و در محله ای به همین نام، در حاشیه خیابان استاد شهید مرتضی مطهری قرار داشت. پس از ایجاد مسجد در دوره قاجاریه و توسعه آن در دوره پهلوی، بقعه آقا سیدابراهیم در گوشه ای از مسجد قرار گرفت.

در گذشته گورستانی در اطراف این امامزاده قرار داشت. تعیین پیشینه این گورستان وابسته به تبارشناسی آقا سیدابراهیم که به موسوی شهرت دارد، خواهد بود. اما احتمال داده می شود صاحب مزار از سادات موسوی دوره صفویه بوده باشد. در ایوان بنای مسجد بادی الله سنگ قبری به تاریخ 1226ق. دیده می شود (تصویر1).   

آقا سیدعباس: گورستان بُقعه آقا سیدعباس که به اعتقاد اهالی وی برادر آقا سیداسماعیل بوده و در کنار او در محله ساغری سازان1 به خاک سپرده شده است. قِدمت این گورستان به زمان فوت صاحبان مزار یعنی آقا سیدعباس و آقا سیداسماعیل بر می گردد که احتمالاً آن دو از سادات اوایل دوره صفویه یا قبل از آن هستند؛ و بنابراین، حداقل پیشینه این گورستان قدیمی حدود 400 سال خواهد بود. محراب گچ بُری و ضریح چوبی مشبک امامزاده آقا سیدعباس مربوط به دوره قاجاریه بوده و درب مَنبت کاری آن تاریخ 1246ق. دارد (بُقعه آقا سیدعباس و سیداسماعیل، پایگاه اینترنتی گیلان من).

گُلدسته: محله ساغری سازان در انتهای شرقی بافت قدیم رشت قرار داشته و از شمال به محله‌ خواهر امام و از جنوب به محله‌ ویشگاهی (گذر فرخ) ختم می شود و از جمله محلات باستانی شهر رشت است. گورستان ساغری سازان در اطراف مسجد گلدسته ساغری سازان (تصویر2) بود که سابقه بنای آن به زمان ایجاد مسجد گُلدسته ساغری سازان که از آثار اواخر دوره زندیه (1209- 1163ق) است بر می گردد و حداقل 200 سال قدمت داشته است. بنابرگفته رابینو مناره مسجد گُلدسته ساغری سازان دارای کتیبه‌ای از سال 1204‌‌ق. (یا شاید 1240ق) است؛ البته اگر احتمال بنای مسجدی قبل از ایجاد مسجد فعلی داده شود، قِدمت گورستان مسجد گُلدسته ساغری سازان به دوره نادری یا حتّی قبل از آن بر خواهد گشت.

کژده (آقا پیربوعلی): روستای کژده (کیژده) 2 واقع در خیابان لاهیجان (خیابان شهدا) و روبروی گورستان تازه آباد بیش از پنجاه سال است که داخل در محدوده شهری رشت قرار دارد. در قدیم این روستا دارای گورستان و مسجدی کوچک بود. کم کم شهرت شخصیت مدفون در مجاورت مسجد این قبرستان به نام شیخ علی و مشهور به آقا پیربوعلی و پورفقیه علی، که از فقهای زاهد و از عُرفای قرن 13 هجری قمری بود، بر نام مسجد غلبه کرد و مسجد محله کژده (کیژده) به مسجد آقا پیربوعلی شناخته شد. گویند شیخ دارای مقام علمی و فقاهت بود، از این رو به پورفقیه 3 مشهور گردید. پورفقیه یعنی کسی که فقاهت او زیاد است.

پیشینه گورستان روستای کژده (کیژده) به قرینه عارف مدفون در آن به قرن 13 هجری قمری می رسد. با ایجاد خیابان لاهیجان فعلی و همچنین توسعه عرض آن در سال های اخیر، از وسعت این گورستان کوچک به شدت کاسته شد. زمین اطراف این مسجد در گذشته قبرستان اهالی محل بود و پس از ساخت بنای مسجد جدید، تعدادی از قبرها از جمله قبر آقا پیربوعلی داخل مسجد قرار گرفت. در سال 1383ش. سقف این مسجد بر اثر برف سنگین آسیب جدی دید و در سال 1387ش. بخشی از این مسجد با عقب نشینی زیاد از حاشیه خیابان لاهیجان تجدید بنا شد. در ساختمان جدید مسجد، بُقعه آقا پیربوعلی که در گذشته در گوشه شمالی مسجد بود در منتهی الیه گوشه جنوبی مسجد و در حاشیه خیابان لاهیجان قرار گرفت. قرار گرفتن بُقعه در حاشیه خیابان اصلی به نوعی موجب بالا رفتن درآمد بُقعه آقا پیربوعلی شد.

صیقلان: گورستان سیدکلان (سیدگلان) که بر اثر گذشت زمان در تلفظ عامیانه مردم تبدیل به واژه صیقلان شد، در میدانی به همین نام در خیابان شریعتی (رضاشاه سابق) رشت بود. این میدان چندین سال پیش به علّت ترافیک سنگین و سهولت در تردّد ماشین ها، تبدیل به چهارراه شد.

در دوره ناصری و اواخر دوره قاجاریه زیارتگاه سیدکلان (گلان) در محله صیقلان فقط شامل چهار درخت آزاد و یک قبرستان بود (رابینو، ص85) که امروزه دیگر اثری از آن ها نیست. محل این بُقعه و گورستان صیقلان در مجاورت مسجد صیقلان (سیدالشهدا (ع) فعلی بوده است.

پیرسرا: محله پیرسرا از چهارسو به وسیله خیابان طالقانی (بیستون سابق)، خیابان سردار جنگل (سام سابق)، بلوار لاکانی و خیابان شهید عطا آفرین احاطه شده است.

گورستان قدیمی پیرسرا در مجاورت مسجد پیرسرا قرار داشت و حداقل پیشینه آن به 250 سال می رسد. ملارجب علی خلوتی از عرفای قرن 13ق. معروف به پیرخلوتی معلم و ملای مسجد پیرسرای رشت پس از فوت در قبرستان پیرسرا به خاک سپرده شد. با توسعه مسجد پیرسرا، مزار این عارف وارسته داخل در مسجد گردید. نام محله پیرسرا که در تلفظ عامیانه مردم رشت آ پیرسرا (آقا پیرسرا = منزل آقای پیر) گفته می شود، بر گرفت از وجود مزار رجب علی خلوتی در مسجد همین محله است. 

چُمارسرا: چُمارسرا (چُوماسرا) 4 یا چُمارسرای کیاب از محلات قدیمی رشت و در سمت غرب این شهر قرار دارد، که از دوره قاجاریه به بعد به شهر متصل شد. این محله بزرگ در سمت چپ خیابان طالقانی (بیستون سابق) است. حدّ فاصل این محله از جاده فومن، پل قدیمی چُمارسرا است که بر روی رودخانه گوهررود قرار دارد. چُمارسرا از طرف جنوب به محله نقره دشت و از سمت غرب به رودخانه گوهررود و باغ سالارخان مشکوه (باغ کشاورزی سابق و بوستان مفاخر جدید) ختم می‌شود.

گورستان تاریخی چُمارسرا و مسجد (مسجد الفتح) که از آثار دوره افشاریه بوده و امروزه به کلی از بین رفته است، در محله چُمارسرای کیاب و نزدیک بقعه دانای علی (علی دانا) از عُرفای قرن 13ق. (متولد 1212ق؟) قرار داشت. گملین، سیّاح اروپایی در سال ۱۱۸۵ق. از این مسجد نام برده است (گملین، 1392: 252). زمین این مسجد در گذشته قبرستان اهالی محل بوده و تا چند سال قبل نیز چند قبر در داخل مسجد آن وجود داشت.

کُردمحله: روستای کُردمحله 5 در سمت شرق شهر قرار دارد. در منابع دوره قاجاریه از این روستا نام برده شد. گورستان کُردمحله در شمال محله سرچشمه و بین مسجد کُردمحله (مسجد ابوذر) که بنای اولیه آن حداقل به 150 سال می رسد و محله سرچشمه است. این گورستان قدیمی از آثار دوره قاجاریه بود که بخشی از آن بر روی تپه کم ارتفاعی قرار داشت، محل دفن اموات اهالی کُردمحله بود. در دهه چهل خورشیدی در این قبرستان کسی به خاک سپرده نمی شد و این تپه همراه با گورستانش به وسیله بولدزرها با خاک یکسان گردید. زمین حاصله برای احداث مدرسه به آموزش و پرورش رشت داده شد و مدرسه بزرگی به نام مدرسه ابتدایی آیت الله محمدی گیلانی در آنجا احداث گردید که تا امروز هنوز پا برجاست.

ارامنه: گورستان ارامنه از آثار دوره قاجاریه بوده و در سمت شرق شهر رشت و در مجاورت محله سرچشمه که جزیی از روستای کُردمحله بود، قرار دارد. گورستان قدیمی ارامنه به وسعت 3200 متر مربع در قسمت شمال شرقی محله ارمنی بُولاق (وارتاپت بُولاق= باغ ارامنه) محل دفن اموات ارامنه ساکن رشت است و بر سر درب آن صلیب آهنی نصب کرده بودند. معمرین نـقل می‌کردند: همیشه گروهی منتظر بودند تا یک ارمنی بمیرد و آنان بتوانند شب قبرش را نبش کرده و وسایل گران قیمت او را بدزدند.

این گورستان در اواخر دهه چهل خورشیدی تعطیل گردید و از آن تاریخ به بعد، ارامنه مردگان خود را برای تدفین به قبرستان جدید، واقع در عینک جاده فومن می‌بردند. گورستان بزرگ ارامنه رشت در محله عینک در طرف غرب شهر قرار دارد.

مدیریه: گورستان قدیمی مدیریه متعلق به اهالی منطقه مدیریه رشت بود که قسمتی از آن امروزه در تقاطع خیابان سردار جنگل (سام سابق) و ابتدای بلوار آیت الله سیدمحمود موسوی ضیابری (متوفی 1361ش) قرار دارد. این قبرستان از آثار بر جای مانده از دوره قاجاریه است و تا قبل از احداث وادی تازه آباد در سال1330 خورشیدی دایر بود و اهالی مردگان خود را در آنجا به خاک می سپردند. پس از ایجاد گورستان بزرگ و جدید شهر، هر کسی که از قبل در آنجا قبری خریداری نداشت، پیکرش را برای خاک سپاری به قبرستان تازه آباد منتقل می کردند. 

در قبرستان مدیریه حُجره های خانوادگی وجود داشت. معروف ترین این گونه حُجره ها بُقعه سادات است که امروزه به علّت مجاورت با خیابان مورد توجه عموم مردم قرار گرفته است. در داخل بُقعه سادات قبور نُه نفر به اسامی آیت الله میرعبدالباقی صدرالشریعه موسوی (متوفی حدود 1312ق)، آیت الله حاج سیدحسین مجتهد، آیت الله سیدعبدالوهاب صالح ضیابری (1317- 1256ش)، آیت الله شیخ جواد مجتهد رشتی و سه مرد و دو زن دیگر از بستگان و بنی اعمام آنان قرار دارند. بر روی قبر آیت الله میرعبدالباقی صدرالشریعه و آیت الله حاج سیدحسین مجتهد ضریح فلزی نصب شده است.

کَرَف آباد: گورستان کَرَف آباد 6 ظاهراً از آثار دوره قاجاریه است. در گذشته کَرَف آباد جزو منطقه چُمارسرای کیاب محسوب می‌شد. کَرَف آباد واقع در خیابان سردار جنگل (سام سابق) از طرف شمال شرق به محله پیرسرا و از سمت شمال غربی به محله چُمارسرا محدود می‌شود. مسجد و محله تازه مسجد در کَرَف آباد قرار دارد. تازه مسجد یا مسجد کَرَف آباد به وسیله آیت الله حاج شیخ یوسف نجفی جیلانی (متوفی 1328ش.) ساخته شد. در جنوب کَرَف آباد قبرستان بزرگی است که محل دفن اموات بود. امروزه اگرچه در این قبرستان کسی دفن نمی شود، ولی وجود خارجی آن هنوز هم ملموس است.

اکثریت ساکنان کَرَف آباد را تُرکان تشکیل می داد. بعد از پایان طاعون (1246ق) و آرامش اوضاع، ترک زبانانی از نقاط مختلف زنجان و آذربایجان وارد محله خالی از سکنه که اکنون کرف آباد نامیده می شد، گردیده و شروع به عمران و آبادانی آنجا نمودند (نوزاد، 1378: ص21).

چلّه خانه: گورستان چلّه خانه که در تداول مردم محلی چلاّ خانه تلفظ می شود، حدود دو قرن قِدمت دارد. فلسفه ایجاد این گورستان در محله چلّه خانه وجود مزار آقا سیدمیرنظام الدین موسوی از سادات عارف است که در حدود دو قرن پیش می زیست. می‌گویند زاهدان در این مکان چلّه نشینی داشته اند (فراهانی، 1362: 39).

چلّه خانه (= خانه چلّه نشینی) از محلات قدیمی شهر رشت است. چلّه خانه تا حدود 150 سال پیش انارکله ای در حاشیه شهر رشت بود که به صحرای ناصریه (صحرایی) متصل می شد. انارکله یا انارسرا به محلی گفته می شود که در آنجا انار زیاد یافت می شود و مشخص است که این محله تا 150 سال پیش، باغ انار بوده است. در آن دوران، این محله مورد استفاده کولی ها و دوره گردهایی بود که به شهر رشت رفت و آمد می کردند.

راسته بازار محله چلّه خانه فعلی در گذشته، خندقی بود که حدّ فاصل محله از باغ های مجاور بود، که پس از تشکیل محله تبدیل به این راسته شد، تا احتیاجات اهالی محل را تأمین نماید. چلّه خانه مانند همه محله های حاشیه نشین شهر، «محله ای فقیرنشین بود» که توسط عده ای کولی تشکیل شد و سپس اهالی روستاهای دور و اطراف به آنجا روی آوردند.

در ناحیه شمالی و مرکز محله چلّه خانه، خانواده های متوسط شهری آن روزگار، و به ندرت چند خانواده متمول روستایی که دیگر پس از چندین سال زندگی در این محله، تماماً زندگی روستایی خود را کنار گذاشته بود، و هر کدام بر اساس زمین و دارایی های خود در روستای خویش، به جایگاهی در این محله رسیده بودند، زندگی می کردند. این محله هر چه به جنوب و به سمت باغ محتشم نزدیک تر می شد، منازل ساده تر و اهالی فقیر می شدند.

* کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، پژوهشگر خبره بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی qubbat@yahoo.com، تلفن: 09352440447